< <

<

Kiyim – Kéchek Alahidilikliri

Uyghur kiyim – kécheklirining türi nahayiti köp, shekli herxil we renggareng, uyghurlarning kiyim – kéchek alahidiliki heqqidiki tetqiqat netijiliridin qarighanda, ular tebiiy éhtiyaj bilen éstétik éhtiyajni birleshtürüp kiyinish jehette roshen milliy alahidilikni gewdilendürüshke bashlighan dewri nahayiti qedimki dewrlerge teelluq. Mundin ming yillar burunqi arxéologiyilik tépindilar we herxil yazma matériyallargha asaslan'ghanda, uyghurlarning en'eniwi kiyim – kécheklirining türlirini, tash kiyim, ich kiyim dep ikki chong türge; Shexsning paaliyet éhtiyajini chiqish nuqtisi qilghan halda, öy'ichilik kiyim, talaliq kiyim, emgek kiyimi, kespiy kiyim we murasim kiyimliri qatarliq türlerge bölüshke bolidu. Omumen, maddiy turmush sharaiti yar bergen ehwal astida herxil éhtiyaj tüpeyli perqliq kiyinish aditi uyghurlar arisida uzaq zamanlardin buyan bir xil en'ene bolup dawamliship kelgen.

Qaraxanlar dewrige teelluq ikki büyük eser – «qutadghubilik» bilen «türkiy tillar diwani»da uyghurlarning en'eniwi kiyim – kéchekliri heqqide xéli etrapliq melumatlar bar. Mushu menbege asaslan'ghanda, uyghur kiyim – kécheklirining melumatigha qarap, tére kiyim, yung kiyim, yipek kiyim we paxta rext kiyim dep töt xilgha bölünidu. «Türki tillar diwani»da «ichük» sözini izahlap «ichik» dep atalghan juwa bolup, uni bulghun, söser we shuninggha oxshash qimmetlik haywan térisidin tikilgen «juwa» déyilgen. («Türkiy tillar diwani» I tom, 93 – bet). Derweqe, juwa uyghurlarning en'eniwi qishliq tashqi kiyimi bolup, uning türliri xilmu xil. Asasen, képinek ton shekillik bolup, köprek qoy, bulghun, söser, tülke, öchke, böre qatarliq öy haywanliri we yawayi haywanlarning térisidin tikilgen. Hüner – sen'et ehwaligha qarap bezi juwilar sidam rextler bilen qaplan'ghan, beziliri rext bilen tashlanmastin, térining yungluq teripini ichige alghan yaki téshigha chiqirip alahide hüner bilen ishlen'gen.

Yene biri, «qaris» dep atalghan yung chekmen chapan, buni «türkiy tillar diwani»da töge yaki qoy yungida ishlen'gen «kiyim» dep izahlighan. («Türkiy tillar diwani» I tom, 453 – bet). Derweqe, shinjangdin tépilghan arxéologiyilik yadikarliqlar ichide yung toqulma kiyimler nahayiti köp uchraydu. Eng burunqi yung toqulma kiyimlerning sheklidin qarighanda, bir ortaqliq mewjut. Yeni hemmisi börekche yaqiliq, aldi ochuq ton shekillik bolup, aldi peshke renglik yung yiptin üch bulung shekillik (here chishliq) keshte ishlen'gen. Tonning ikki kökrikige üch danidin üch bulung shekil keshtilen'gen. Bu xil yung chekmenler hem chidamliq, hem körkem bolup, uyghurlar olturaqlashqan taghliq charwichiliq rayonlirida keng omumlashqan.

Uyghurlarning kiyim – kéchek en'eniside, güllük yipek rext kiyimler chong salmaqni igileydu. Bolupmu, uyghur ayalliri herxil güllük we neqishlik yipek rext kiyimlerni yaxshi köridu we etiwarlaydu. Bu ehwalni «türkiy tillar diwani»da «qiliqlinay dése qizil kiyer, yaray dése yéshil kiyer» (türkiy tillar diwani» I tom, 512 – bet)dégen temsil bilen süretligen. Uyghur xelqining özige xas güzellik qarishida nispiy halda, qizil reng – xushalliq we shadliqning, aq reng – sapliq we qutluqning, sériq reng – perishanliq we ghemkinlikning, kök reng – yashliq we bext – saadetning, qara reng – qayghu – elem we musibetning simwoli qilin'ghan. Mushu qarashlargha asasen jinsiy ayrimiliqqa, yash quramigha, kespiy alahidilikige, orun – mertiwisige, pesil xaraktérige we turmush éhtiyajigha asasen, perqliq kiyinish adetliri shekillen'gen.

Er – ayallargha qarita ish teqsimati jehettiki oxshashmasliq, güzellik telipi we pisxologiyilik haliti jehettiki oxshashmasliq qatarliq sewebler tüpeyli, qedimdin tartip er we ayalning kiyinish aditimu roshen perq barliqqa kelgen. Mesilen, adette uyghur ayalliri güllük rextlerdin uzun könglek üstige tik yaqiliq jilitke yaki tawar jilitke, izmilik kemzul chapan qatarliq güllük kiyimlerni kiyishke adetlen'gen; Erler bolsa, gülsiz sidam rextlerdin (köprek aq, qara, qara kök, kül reng) tizini bésip turidighan aldi ochuq tonche könglek yaki esterlik tonche chapan, uzun ishtan, kasha (töge yungida toqulghan besh – on santimétir kengliktiki belwagh) yaki rext bilen bélini baghlap, sol yénigha ghilapliq pichaq asidu. Balilar we yashlar köprek tile yaki börek yaqiliq xalta könglek we kemzul chapan kiyidu. Könglekning yaqisi we aldi péshige milliy uslubta renglik yip bilen kanwa ishligen köngleklerni yashlar téximu yaxshi köridu.

Kiyinish aditi tarixiyiwilikke ige bolup, dewrning özgirishige egiship, kiyim – kéchektimu nispiy halda özgirish hasil bolidu. Jümlidin, jughrapiyilik sharait we turmush sewiyisi jehettiki perqler tüpeylidin, kiyim – kéchek jehettimu bezi perqler peyda bolidu. Mesilen, uyghurlarning hazirqi kiyinish aditi bilen ötüshtiki kiyinish aditi, sheherdikiler bilen yézidikilerning kiyinish aditi melum perqlerge ige.

Bash Kiyim

Herqaysi milletlerning turmush alahidiliki, jughrapiyilik shert – sharaiti, diniy étiqadi, medeniyet sewiyisi we güzellik qarishi qatarliq tereplerning oxshashmasliqi seweblik ularning kiyinish aditide roshen milliy perq kélip chiqidu.



Uyghurlarning milliy kiyinish aditide bash kiyimining roli nahayiti chong. Uyghur erliri töt pesilning hemmiside oxshashmighan bash kiyimlerni kiyishke, ayalliri omumen béshigha baghliq sélishqa yaki doppa kiyishke adetlen'gen. Ishqilip bash kiyimsiz yürüshni uyghurlar yaman köridu. Bolupmu nezir– chiraghqa barghanda meyli er yaki ayal bolsun choqum bash kiyim kiyishi shert. Xelqimizning en'eniwi qarishida omumen ammiwi murasimlargha bash kiyimsiz bérish bir xil hörmetsizlik we edepsizlik hésablinidu.

Rayon perqi, kespiy perq we yash quram perqi tüpeylidin uyghurlarning bash kiyimliri nahayiti köp xilliship ketken, shuning üchün kiygen bash kiyimige qarap shu kishining qeyerlik ikenlikini, qandaq kesip bilen shughullinidighanliqini hemde yash quramini bilgili bolidu.

Uyghurlarning bash kiyimi shekil jehettin omumen qishliq tére tumaq, sidam doppa we güllük doppidin ibaret üch xil bolidu. Bu bash kiyimlerning herqaysi türide yerlik rayon perqi roshen gewdilen'gen.

Tumaq adette uyghurlarning qishliq bash kiymi bolup, asasen téridin ishlinidu. Nusxa jehettin aq tumaq, salwa tumaq, sogha tumaq, kula tumaq, yéngisar tumiqi, kériye tumiqi, saghan tumiqi, herbiyche tumaq, söser tumaq, qama tumaq qatarliq on nechche xildin ashidu. Herqaysi xildiki tumaqning özige xas alahidiliki bolup, nepis we körkem ishlen'gen. Bu tumaqlarning köpchiliki ashlan'ghan yumshaq téridin ishlinip, éghiz girwikige süpetlik köpidin chong – kichik zighziq tutulghan, bezi tumaqlarning üstige qara yaki bashqa renglik rextlerdin bir qewet tashliq tutulup estirige tére élin'ghan. Herxil tumaqlarning özige xas qélipi bolup, uninggha tumaqchiliqni kesip qilghan hünerwenlerning yüksek mahariti singdürülgen. Uyghur tumaqlirining égizliki adette yigirme santimétir etrapida bolidu. Ayallarning tumiqi perqliq bolup, köprek yashan'ghan ayallar yaki birqeder mertiwilik ayallar herxil murasimlargha qatnashqanda tumaq kiyidu. Bu «qama tumaq» déyilip, üsti qara mexmel yaki qara duxawa bilen qaplinidu. Qasqinigha börekche shekilde üch – töt santimétir kengliktiki etiwarliq qamidin girwek ornitilidu, ichige yumshaq eltéridin esterlik élinidu. Bu tumaqning tennerxi xéli yuqiri bolghachqa, halliq sheher ayalliri ichige köprek omumlashqan.



«Qulaqcha»mu uyghurlarning hazirqi zaman qishliq bash kiyimliridin biri bolup, shimaliy shinjang uyghurliri arisida hemde sheherlerde kengrek omumlashqan. Jenubiy shinjangning yéza – qishlaqlirida uyghurlarning yuqiriqi en'eniwi tumaqliri yenila asasliq bash kiyim hésablinidu.

Doppa uyghurlarning éstétik qarishida eks etken tebiet güzellikining obrazi süpitide roshen milliylikke ige bolghan yazliq bash kiyim hésablinidu. Uyghur doppiliri nusxisining köp xilliqliqi, hüner doppiliri nusxisining köp xilliqliqi, hüner – sen'et jehettiki nepisliki bilen dunyagha meshhur. Qeshqer shehirining «doppa baziri» goyaki tümen ming xil rengdar güller bes – beste échilghan güzel baghchigha oxshishidu. Qeshqer shehiride doppichiliq kespi nahayiti tereqqiy qilghan.

Uyghur doppilirining türi nahayiti köp; Badam doppa, tashkent doppa, gilem doppa, menpu doppa, ilme güllük doppa, chimen doppa, tor basqan doppa, marjan doppa, sidam duxawa doppa, shapaq doppa qatarliq yüz xildin ashidu. Bu doppilar noqul bash kiyimla bolup qalmastin, u yene bir xil güzel sen'et buyumi hésablinidu.

Uyghur doppiliri ichide eng keng omumlashqini badam doppa bolup, u uyghurlarning simwoli hésablinidu. Badam doppining türlirimu bir qanche xil bolup, hemmisige töt dane badam shekillik yérim ay nusxisi we jiyekning üstige chüshürülgen gümbez shekillik gül neqish qilip julaliq aq meshut bilen tikilgen. Bu goyaki ay etrapida jimirlap turghan sansiz yultuzlarni eslitidu. Güllük we zer basqan doppilar ayallargha xas bolup, uning nusxilirimu közni chaqnitidu.

Qizil we yéshil duxawidin tikilgen sidam doppilar köprek shimaliy shinjang uyghurliri arisigha omumlashqan bolup, bu doppilarning renggi uyghurlarning reng heqqidiki en'eniwi chüshenchiliri bilen zich munasiwetlik.

Telpek

Telpek – uyghurlarning xilmu xil bash kiyimliri ichide özige xas alahidilikke ige bolghan rayon xaraktérlik bir xil qol hüner – sen'et buyumi.


Telpek peqet kériye ayallirigha xas bir xil bash kiyim bolup, bashqa rayonlargha asasen tarqalmighan.

Kériye nahiyisi xoten wilayitining sherqige, qara qurum taghlirining shimaligha, teklimakan chong qumluqining jenubiy chétige jaylashqan bolup, qedimki «udun döliti»ning medeniyet we siyasiy merkizi, qedimki «yipek yoli»ning jenubtiki muhim tügüni.


Kériye uyghurliri pütkül uyghurlarning turmush adetlirini özige mujessemleshtürgendin sirt, yene hazirghiche dawamliship kéliwatqan özgiche kiyinish adetliri bilen kishilerning diqqitini qozghap kelmekte. Buning ichide «kériye ayallirining perenjisi we telpiki» hemmidin tipik körünüshke ige.


Kériye ayalliri aq yaghliqning üstige kichik telpektin birni qondurup kiyiwalidu. Bundaq kichik telpekning tikilish usuli özgiche bolup, astinqi diamétiri on santimétir, üstünki diamétiri üch – töt santimétirdin ashmaydu. Telpekning qasqini qara yung yiptin toqulidu. Asti girwikige bir santimétir etrapida yung yiptin tekshi qilip kirpik tutulidu. Telpekning ichige ashlan'ghan yumshaq téridin esterlik élinidu, telpekning töpiliki uning muhim qismi bolup, adette renglik xangden tawa yaki zer basqan rexttin tikilidu. Bu telpek özining kichiklikige qarimay, köp xil sen'et we nepis maharet telep qilidu. Bundaq telpek yingne yaki yingnimix arqiliq ayallarning bash yaghliqigha qiypash halda ilndurulup qoyghachqa, xuddi gül bergide échilish aldida turghan ghunchidek, ayallarning hösnige hösn qoshidu. Bu kichik telpekning kériye ayalliri arisida qachandin bashlap omumlashqanliqi we qandaq éhtiyaj üchün ijad qilin'ghanliqi heqqide éniq yazma matériyal yoq. Emma kichik telpekning aq yaghliq üstige qondurulup, yaghliqning bir uchida közdin bashqa yüzining köp qismini yapidighanliqi uning islam dini bilen bolghan munasiwitining qoyuq ikenlikini chüshendürüp béridu.

Kériye ayalliri eslide bu kichik telpekni özining «juwan toyi» bolghan kündin étibaren kiyishke bashlaydu. Téxi yatliq bolmighan qizlar kiymeydu. Shunga telpekni «juwanliq dewrning özgiche bir xil belgisi» déyish mumkin. Telpekni kériye ayalliri töt pesilning hemmiside kiyidu. Bolupmu, ölüm – yétim, nezir – chiraghlarda, toy – tökün, héyt – bayram murasimlirida telpeksiz ayallarni uchritish tes. Adette matem murasimlirida kiyilidighan telpek bilen toy – tökün murasimlirida kiyilidighan telpek reng jehettin perqliq bolidu. Yeni, matem murasimlirigha mas telpekning töpiliki qara yaki qarigha mayil xangdendin tikilse; Toy – tökünlerde kiyilidighan telpekning töpili kök, yéshil, qizil qatarliq ochuq renglik xangdenlerdin tikilidu.

Kériye erlirining omumlashqan bash kiyimimu telpek dep atilidu. Lékin erler telpiki ayallarning kichik telpikidin perq qilidu.

Erler telpiki tughulghinigha téxi bir qanche kün bolmighan qara yaki boz qozining térisi (körpisi)din tikilidu. Yeni qozining yumran térisi ashlan'ghandin kéyin, uningdin qasqanliq élinidu. Ichige yérim qirqiwétilgen aq yaki boz qoyning térisidin esterlik élinidu. Telpekning asti jiyikige ikki santimétir etrapida tekshi kirpik tutulidu. Töpe teripige qara chiberquttin töt talaliq qilip töpilik tutulidu. Qishliqi qélinraq (salwa telpek déyilidu), yazliqi népizrek (yazliq telpek déyilidu) qilip tikilidu. Kériye erliri töt pesilning hemmiside mushundaq telpekni kiyishke adetlen'gen. Ular qoy térisining qishta soghuq ötküzmeydighan, yazda issiq ötküzmeydighan özgiche alahidilikidin ünümlük paydilan'ghan.

Ayagh Kiyim

Uyghurlarning ayagh kiyimi roshen alahidilikke ige bolup, asasen qishliq we yazliq dep ikki xilgha bölünidu. Uyghurlarning xilmu xil ayagh kiyimliri ichide ötük asasliq orunni igileydu. Ötük insaniyet jem'iyitining «qehrimanliq dewri» dep atalghan atliqlar medeniyet dewri bilen munasiwetlik bolup, u eslide ottura asiyaning, bolupmu shinjangning en'eniwi mehsulati. Shuning üchünmu uyghurlar arisida mozduzluq qedimki en'eniwi qol hüner kesipliri ichide nahayiti keng omumlashqan. «Mozduz» sözi iran tilliridin özleshken bolup, u moza – ötük, duz – tikmek dégen ikki sözdin teshkil tapqan, qedimki uyghur tilida ötükchi déyilgen. Uyghur tilida, mozduzluq kespige ait atalghularning sani yüzge yéqin ikenliki melum. Adette, uyghur qol hüner – sen'iti köprek sheherlerge merkezleshken. Emma mozduzluq sheherlerdin tashqiri, yéza – qishlaqlarghiche keng yéyilghan.

Uyghurlarning en'eniwi qarishida buni issiq we nemdin xaliy quruq tutushni saghlamliqning muhim amili dep hésablaydu. Shu sewebtin er – ayallar dégüdek öyidin talagha chiqsila töt pesilning hemmiside ötük yaki mese – kalach, képish kiyip yürüshke adetlen'gen. Uyghurlarning kalichi ötük yaki mesige muwapiqlashturulup, kön (bulghar) yaki xurumdin mexsus ishlen'gen bolup, uyghurlarning turmush aditige nahayiti maslashqan. Yeni uyghurlar adette öyige gilem, shirdaq yaki kigiz sélip, üstige méhman körpisi sélip qoyidu. Öyge kirgen herqandaq bir kishini hörmet bilen körpe üstige bashlaydu. Uyghurlarda méhman'gha bolsa, ayagh kiymini sélip körpe üstige chiqidighan adet bolmisimu, lékin buning rolini ene shu kalach (képish) oynighan. Démek, kalach (képish)ni séliwétip, pakiz ötük yaki mese bilen olturidu. Netijide, öy igisining kigiz – kéchekliri bulghanmaydu. Yene bir tereptin, bu xil kalach ötük yaki mesini asrash rolini oynaydu. Adette yashlar mese – kalach kiymeydu. Bundaq iskilach mesini yashan'ghan moysipitlar qish – yaz dégüdek putidin ajratmaydu. Herqandaq ötük yaki mese kiygenlerning hemmisi yumshaq aq matada putigha paytima oraydu. Bu xil paytima putni nemliktin saqlap, put terleshning aldini alidu.

Yashlar adette kalachsiz ötük kiyidu. Bu xil ötük nepis we mezmut ishlen'gen bolup, köpinche kala xurumida tikilidu. Qonchi uzun bolup, tizgha chiqidu. Renggi qara yaki qizil bolup, bezilirining pashnisi égiz (üch – töt santimétir), bezilirining ara pashna (bir – ikki santimétir) bolidu. Tumshuqi börekche ara pashniliq ötük xelq tilida orusche ötük déyilidu. Tumshuqi yuqirigha qarap turidighan qosh tumshuqluq ötük kafkazche ötük déyilidu. Uyghur mozduzliri ötükning chemini chaplighanda, qéyin mix qaqidu yaki momlan'ghan pishshiq yip bilen qosh béxi qilip tikidu, bezi ötüklerning chemi bilen pétekning arisigha ghach – ghach (ghachildaq) qoyidu.

Taghliq we charwichilik rayonlirida ötük ornida choruq asasliq ayagh kiyim hésablinidu. Choruq hem yenggil, hem chidamliq bolup, yol yürüshke eplik, bolupmu taghliq rayonlarning tebiiy sharaitigha maslashqan. Choruqning pashnisi bolmaydu, chemi pishshiq we qélin bolup, at yaki qotaz, kala tériliridin yasilidu. Qonchi estersiz bolup, özidin chiqarghan renglik boytasma bilen chigip qoyulidu. Choruq nusxisida nahayiti nepis ishlen'gen bowaq balilarning yene bir xil ayighi bolup, u «popuch» dep atilidu. Bundaq popuch nahayiti yumshaq bolup, emdi ayighi chiqqan bowaq balilargha kiydürülidu.

Uyghurlarning en'eniwi yazliq ayighi sendel kesh déyilidu. Sendel kesh népiz xurum yaki shawrun téridin ishlen'gechke, nahayiti yenggil bolup, hazirqi zamanning bezi sétkiliq ayaghlirigha oxshishidu.

Uyghurlarning yuqiriqidek en'eniwi aygha kiyimlirini qaraxanlar dewride xatirige élin'ghan ayagh kiyim nusxiliri bilen sélishtursaq, asasen oxshashliq barliqini hés qilimiz. Alim mehmut qeshqiri «türkiy tillar diwani» namliq esiride «oghuq» sözini izahlap, «oghuq – ötük yaki mesining üstidin kiyilidighan tére paypaq, yexterdekte» deydu (I tom, 91 – bet). Bu melumat bizge ötük, mese hemde yuqiriqi ikki xil asasliq ayagh kiymini asrash üchün ishlen'gen tére paypaq (emeliyette kalach)din ibaret üch xil ayagh kiyimning bolghanliqini körsitip béridu.

Yuqiriqilardin bashqa, yene «türkiy tillar diwani»da «bögüsh» dep atilidighan ayalche ötük, «samda» dep atilidighan yazliq sendel kesh, «tizliq» dep atilidighan haywan térisidin ishlen'gen choruq tonushturulghan. Shundaqla yene «tizildürük – ötükning tumshuqigha zinnet üchün taqilidighan tenggiler» (I tom, 686 – bet) dégen izahat uchraydu. Bu melumat bizge nahayiti qedimki zamanlardin tartip, uyghurlar ayagh kiyimige nisbeten yalghuz putni muhapizet qilish meqsiti bilenla cheklenmestin, belki uni özlirining éstétik telipige uyghunlashturushqa tirishqanliqini chüshendürüp béridu.

Uyghur ötüki bügünki künde yalghuz uyghurlar arisidila emes, yene bashqa qérindash milletler arisighimu keng omumlashmaqta. Hetta sen'et kiyimi süpitide jahan sehniliride namayan bolmaqta.

Pota Baghlash we Chümbel Tartish

Uyghur erliri bélige pota baghlashni nahayiti yaxshi köridu hemde uni erlerge xas merdanilik we chebdeslikning nishani, dep bilidu. Adettiki chaghlarda uyghur erlirining potisi herxil rengdiki yip yaki yipek rextlerdin ishlinidu. Uzun – qisqiliqi birdek bolmaydu. Texminen uzunluqi ikki métirdin köprek, kengliki ellik santimétir etrapida bolidu. Yash yigitler köprek qizil, yéshil yaki güllük, yashan'ghanlar qara renglik rextlerdin pota baghlashni yaxshi köridu. Pota baghlash uyghur erlirining en'eniwi tashqi kiyim alahidiliki asasida peyda bolghan. Bizge melumki, erlerning en'eniwi kiyimi asasen uzun bolup, tizni yépip turidighan aldi ochuq ton shekillik könglek yaki ton bolup, uninggha tügme yaki izma qadimaydu. Shunga bu kiyimini beldin pota bilen baghliwélish zörüriyiti tughulidu. Uning üstige, bu xil ton yaki tonche könglekning yanchuqi bolmaydu. Shu sewebtin, pota yene yanchuq rolinimu oynaydu. Uyghur erliri daim bélidiki potisigha nan yaki bashqa lazimetlik nersilerni tügüwalidu. Yene bir tereptin alghanda, uyghurlar belni muhapizet qilishqa bek köngül bölidu. Belge soghuq tégip qélishtin nahayiti éhtiyat qilidu. Pota baghlash belni asrashning eng yaxshi charisi bolup, u belge soghuq tégish we soghuq ötüp qélishtin saqlaydu. Qorsaq sélip kélengsiz semrip kétishiningmu aldini alidu.

Uyghurlar arisida yalghuz uzun könglek yaki ton kiygen kishilerla pota baghlap qalmastin, kalte chapan yaki xalta könglek kiyidighan yashlarmu pota baghlaydu. Omumen, pota baghlash uyghurlarning kiyinish aditi we éstétik telipi bilen zich baghlan'ghan. Shuning üchün uyghurlarning en'eniwi meshrepliride mexsus «pota oyuni» oynilidu.

Uyghur ayallirining yüzige chümbel tartish yaki bash yaghliqi bilen yüzini orash aditi islam dini bilen munasiwetlik bolup, eslide islamiyettin kéyin erebler arqiliq uyghurlar arisigha tarqalghan.

Étnik jehettin qarighanda, yüzige chümbel tartish yaki yaghliq bilen oriwélish ereb yérim arilining tebiiy sharaiti bilen munasiwetlik bolushi mumkin. Ereb yérim arili qum – boranliq qurghaq rayon bolup, kün nuri küchlük, shunga ereb ayalliri yüz – közini asrash we qum – borandin özini saqlash meqsitide yüzini romal bilen oriwélishqa adetlen'gen. Kéyinche, islam dinining eqidiliri singip ketken. Islam dinida «ayallar gheyriy er kishige yüzini körsetmeslik», «ayallar yüzini ochuq tala – tüzge chiqsa namehrem bolidu» dégen'ge oxshash sheriet petiwaliri belgilen'gen. Ötmüshte qazikalanlar yüzini yapmay yürgen ayalni uchratsa, tutuwélip derre bilen urghan yaki sazayi qilghan. Mushundaq diniy wasitiler bilen ayallarni chümbel tartishqa mejburlighan.

Uyghurlar arisida islam dinining tesiri qoyuq we chongqur bolghan rayonlar (asasen qeshqer, yeken, xoten qatarliq sheherler)da chümbel tartish bir qeder kengrek ewj alghan. Sheherdin chetrek yéza – qishlaqlarda yüzini orash omumlashmighan. Yüzige chümbel tartish yaki romal bilen oriwélish asasen ayallar turmushluq bolghandin kéyin bashlinidu. Az sandiki xurapat aililerde boyiche yetken (reside qizlar) qizlarnimu yüzini yépishqa mejburlighan.

Chümbel qara qil yipta toqulidu. Uzunluqi qiriq santimétir, kengliki yigirme besh – ottuz santimétir etrapida töt chasa bolup, bash teripide bashqa élip qoyidighan ilghuch yipi bolidu. Uni köprek «aqipja» dep atilidighan bedenning hemme yérini orap turidighan perije kiyidighan yashqa chongraq mötiwer ayallar yüzige békitidu. Aqipjisi yoq ayallar yüzige chümbel tartmaydu. Chümbel ornigha aq daka romal yaki tor romalni béshigha sélip, shu romalning bir teripi bilen yüzini yapidu. Chümbel yaki romal omumen népiz toqulghachqa, körünüshke tesir yetküzülmeydu.

Azadliqtin kéyin, er – ayallarning hoquqta barawerliki ishqa ashuruldi. Hazir uyghur ayalliri arisidiki yüzige chümbel tartishtin ibaret bu xurapiy adet tedrijiy yoqaldi we yoqalmaqta.

Erler Kiyimliri

Uyghur arisida téxi öylenmigen yigitler saqal – burutigha tigh tegküzmeydu. Bélige qizil yaki güllük pota baghlap, yénigha ghilapliq pichaq asidu.

Toy qilghandin kéyin burutini yasitip «chashqan burut» qoyidu. Emma saqal qoymaydu. Ötük kiyidu.

Xotunini qoyuwetken boytaq yigitler bélige sériq pota baghlaydu. Bu boytaq ikenlikining ishariti.

Adette baliliq bolghan erler kichik «keke saqal» (bodek saqalmu déyilidu) qoyuwalidu. Newrilik bolghanda buruti bilen saqilini tutashturidighan «nuqtiliq saqal» qoyidu hem daqal (astin kalpuk tüki)ni qoyuwétidu. Béshigha badam doppa yaki bashqa xildiki güllük doppa kiyidu.

Yashan'ghan erler chong saqal qoyup, güllük doppa kiymey qara yaki yéshil sidam doppa kiyidu. Teqwadarliri bolsa béshigha selle oraydu, uzun ton chapan kiyidu.

Omumen qiriq yashtin ashqan erler özige layiq saqal qoymisa amma arisida söz – chöchekke qalidu. «Söz körki – maqal, er körki – saqal» dégen temsil mushu haletke qaritilghan.

Yuqiridiki belgilerge qarap erlerning ölchimi, turmush ehwaligha baha bergili bolidu.

Qedimki Sen'et Kiyim Kéchekliri

Kiyinish aditi hayatliq éhtiyajidin kélip chiqqan bolup, u, bedenni muhapizet qilish we özini bézeshtin ibaret ikki muhim étnik alahidilikke ige.

Kiyinish aditi yalghuz tarixi warischanliqqa ige bolupla qalmastin, shundaqla yene dewr tereqqiyatigha egiship yéngilinip turidu. Qedimki tarixiy xatiriler we arxéologiyilik matériyallardin melum bolushiche, uyghurlarning qedimki kiyinish adetliri hazirqidin nahayiti zor perq qilidu. Alayluq, süy – tang dewrliride sen'et kiyimliri herqaysi rayonlarning perqliq bolup, qeshqer ayalliri eshme chach, yan manglay, chéke manglay chach qoyghan; Béshigha altun neqishlik qisqa güllük taj, güllük jigha qadighan; Qoligha üzük,bilezük sélip, boynigha marjan, zunnar asqan, güllük uzun könglek üstige aldi pesh yaqilirigha kalwutun yip bilen neqish oyulghan kemzul – jilitke kiygen, putigha gül puchqaqliq tambal we qosh tumshuqluq qizil ötük kiygen. Erler bolsa ton, peshmet, yektek, aldi peshliri we yaqa – yenglirige gül neqishlen'gen könglek, gül puchqaqliq tambal, qizil ötük, güllük doppa kiygen. Saqal – burut qoyghan, bellirige pota – belwagh we neqishlik kemer baghlighan, yénigha xenjer asqan.

Kocha ayalliri égiz türme chach, yan manglay, chach, chéke manglay chach, gijim (büdür) chach we eshme chach qoyup, béshigha altun jirgha, gül qadaq, güllük taj qadighan, qollirigha üzük, bilezük salghan, bélige neqishlik kemer yaki pota baghlighan, putigha qizil, qara ötük yaki basmaq kiygen. Üstige nimche – kemzul, jilitke, gül puchqaq tambal kiyip, üstige tor yopuq tartqan, erliri güllük erenche könglek, doppa, gül puchqaqliq tambal we rara ötük kiygen. Saqal – burut qoyghan, er – ayal sen'etchiler chékisini qedimki uyghur en'enisi boyiche qara tawar yaghliq bilen téngiwalghan. Bundaq kiyinish aditi qaraxanlar dewrige kelgende yene melum özgirishler yasighan. Bu halni biz tarixiy roman «sutuq bughraxan»da teswirlen'gen shahzadining töwendiki teswiri süritidin köreleymiz:«béshining choqqisigha türmekliwalghan yirik, qara, uzun chéchini basturup kalwutun bilen keshte bésilghan teytulla boghmicha chigken, uchisigha yéshil yipek ton kiygen. Tonning tüz yaqisidin étikigiche altun reng meshuttin keshte tikilgen, xuddi shundaq keshte keng yéngidimu julalinip turidu. Altun toqiliq kengliki töt ilik kélidighan yipek belwéghining ong teripide üch ghérich uzunluqta kümüsh qinliq, tuch sapliq xenjer ésilghan. Uning sépigha sedep qoyulghan. Jüp tilliq qamchisini atqa urmay pat – pat silkip qoyushi we uchluq tumshuqigha mis qaplan'ghan. Tuchtin ishlen'gen diwitküchi bar ötüklük ayighi ...» Mana bu teswirler qaraxanlar dewridiki uyghurlarning kiyinish aditidin xewer béridu.

Uyghur Orup Adetliri namliq kitaptin elindi

• Maqale, Shéir, Uchur we Bashqilar
• Kiyim – kécheklirimiz
• Wénas Heykilige Qarap Oylighanlirim: Aptor Heqqide...
• Wénas Heykilige Qarap Oylighanlirim: Muqeddime
• Wénas Heykilige Qarap Oylighanlirim: Birinchi Körü...
• Wénas Heykilige Qarap Oylighanlirim: Ikkinchi Körü...
• Wénas Heykilige Qarap Oylighanlirim: Üchinchi Körü...
• Wénas Heykilige Qarap Oylighanlirim: Tötinchi Körü...
• Wénas Heykilige Qarap Oylighanlirim: Beshinchi Kör...
• Wénas Heykilige Qarap Oylighanlirim: Altinchi Körü...
• Wénas Heykilige Qarap Oylighanlirim: Yettinchi Kör...
• Qurban Heytinglargha ve Yengi Yilinglargha Mubarek...
• Maqale, Shéir, Uchur we Bashqilar
• Kechki Shefeq Menziriliri
• Urumchi Menzirliri
• Yipek Yoli - Yurtimizning Menziriliri
• Yipek yolida qayta oylinish
• "Blog" Dégen Néme!
• Urumqi
• Tor Betke Resim Chaplash Usuli
• Uchur Sanduqi ni Tor Betige Qandaq Orunlashturimiz...
• Tor Bétige Uchur Sanduqi Qoshush
• 3 Qedemde Tor Bétingizni Hazirlang!