< <

<

Dildar Eziz

Rozixan Qaraqash Nayisining melum yézisida turushluq déhqan bolup, 16 yildin béri 10 qétim nikahlan’ghan. Töt erdin besh balisi bar. Yéqinda uning oninchi éridin ajrashmaqchi boluwatqanliqini anglap qaldim. Rozixan bu yil 31 yashqa kirgen bolup, qarimaqqa 45 yashlargha kirgendek körünetti. U chéqir közlük, oruq ayal idi. Chirayini ömüchük toridek inchike qoruqlar qaplap ketken idi. Kirdin sarghayghan chachliri her daim paxpiyip turatti. Uchisigha öngüp renggini bilgili bolmaydighan yirtiq tawar köynek, u yer bu yerliridin paxtisi sanggilap turidighan qara shirima chapan kiyiwalatti. U küzdiki déhqanchiliqning aldirash mezgilliridimu künboyi öyining aldidiki pakar tamgha yölinip olturup aptapsinatti yaki bolmisa topida yéniche yétip, besh yashliq qizining chachliridiki mighildiship yüridighan pitlarni öltüretti. Kéyin qizimu anisining béshidiki pitlar bilen shu xil usulda jeng qilishqa bashlaytti. Rozixan bezide özige anche- munche perdazmu qilip qoyatti. Men uning qéshigha köpkök osma qoyuwélip, chéchini jigde yilimide qaturuwalghan halda yol liwidiki kona tamgha yölinip aptapsinip olturghanliqini bir nechche qétim kördüm. Uning baliliri yirtilip jul-jul bolup ketken meynet kiyimlerni kiyip, yoldiki qumsangghu topigha éghinishatti we qapqara kir basqan qollirida tarshidek qétip ketken nanlarni kötürüwélip ghajilishatti.

Rozixanning muamilisidin qarighanda, manga oxshash héli uni, héli buni soraydighan muxbirsiman xanimni anche yaqturmaydighandek körünetti. Shundaqtimu men uning keypiyatining chagh peytidin paydilinip uning bilen sözliship baqtim.

-- Rozixan，anglisam on qétim nikahlinipla, belkim köngülliride oylighandek yaxshi ergimu tégip baqqanla-he,-- sep soridim men bir küni .

-- Nedikini deyla xanim, “xuda bermigende anangning heqqi barmu?” deptiken, 14 yéshimda ata - anam erge bergenti, kéyin özüm xalapmu tégip baqtim, köngül üchünmu tégip baqtim, qéchip kétipmu tegdim, kiyim kéchek üchünmu tegdim, er xeq dégenghu bekmu yüzsiz kélidiken, kona erlirim méni nikahigha éliwélipla yillap birer tal könglek élip bermeyitti. Bezide achichiqim kélip “xulum qoshnilarning men bilen tengtush xotunliri shiping duxawa, engilishinlarni kiyidiken, men némishqa keymaydikenmen? Bir tal tüzükrek könglek élip bérelmigen adem néme dep méni xotunluqqa alghan?” deymen, bu gep aghzimdin chiqishi bilenla érim kachitimgha rasa keltürüp ikki kachat salidu, shuning bilen men qéydap ata-anamning öyige kétiwaliman. Eger érim men dégen könglekni élip ata-anamning öyige arqamdin barmisa, manga déginimni élip béridighan erdin yene birige tégiwaliman,--u mushu sözlerni dewétip sapsériq chishlirini chiqirip menisizla hijiyip qoydi. Uning bu külkisige pexirlinish héssiyati bilen chongqur dert – elem ariliship ketken idi.

-- Silige shu on erdin birersi özliri arzu qilghan kiyimlerni élip berdimu?

--Nedikini deyla, xanim, sikilek (qiz waqti) chaghlirmda xéli uz idim, shunga bezi erler shipung duxawa köngleklerni, xurum ötüklerni körsitip méni nikahigha alatti. Nika qilip méni öyige ekiriwalghandin kéyin u kiyimlerning hemmisi xeqtin ötne ekelgen bolup chiqatti. shuningdin kéyin kimgila tegsem toyluqqa alghan eginlini (kiyimlerni) öshnemge bir sapqinimche salmay kiyidighan boldum. Hetta étizliqqa barghandimu öshnemdin chüshürmey kiyiwérdim. Shundaq qilmisam méning sözümni bergende (talaq qilishqa oxshaydu) shu kiyimlerni mendin tartiwélip, yene manga oxshash sikilektin birni alidu emesmu u gadaylar.

-- Sile her qétim nikahlan’ghanda yéziliq hökümetke bérip toy xéti alamla ?

-- Xanim, méning 10 qétim nikahlan’ghinim rast, 4 qétim yéziliq hökümetke bérip Xongshi (toy xéti) alghan, 6 qétimqisigha axunumning nikahi guwa, xanim.-- dédi Rozinisahan semimiyet bilen méning sözümge jawaben.

Namratliq we nadanliq bu ayalning normal tepekkür iqtidarini buzup, uni kiyim-kéchek we yémek-ichmektin bashqini oyliyalmaydighan haletke keltürüp qoyghan. Uning insanliq qedir qimmitini, aniliq ghorurini nabut qilghan. Tumaxan, Rozixanlar azraqla izdinip körse, eqil –parasitini ishqa salsa, özining insanliq qedir qimmitini we aniliq ghorurini eslige keltüriwalalaytti. Chünki tarixta del Rozixan yashighan mushu yurtta Gülem atliq bir déhqan qizi ötken. U özining eqil-parasitige tayinip addiy palastin gélem ijat qilghanliqi üchün, shu chaghdiki Xoten shahining tartuqlishigha érishken. Shuning bilen gilem Gülem atliq ashu qizning nami bilen atilip, kéyinche “Gilem” dégen nam bilen özliship qalghan.

Mushu yurtta Baimixan isimlik yene bir ayalmu bar. U bir nechche yilning aldida Londunda échilghan xelq’araliq milliy qol hünerwenchilik körgezmiside özining gilem toqush maharitini körsitip, chet’elliklerni hayrette qaldurghan. Memlikitimizge shan-sherep keltürgen, Uyghur millitini dunyagha yene bir qétim tonutqan idi. Rozixan Baimixan bilen bir zamanda, bir makanda yashawatidughu? Emise bu ikki ayalning ottursidiki hang némanche keng? Perq némanche chong? Bu yerdiki eng muhim mesile nadanliq we namratliq bolup, namratliq Rozinisaxan, Tumaxan’gha oxshash bir qisim ayallirimizning tepekkur iqtidarini patriarxalliq tüzüm dewridiki haletke chüshürüp qoyghan. Ular özlirining jem’iyettiki ornini, rolini toluq tonup yételmigechke, özining iqtidarigha, eqil parasitige tayinip yashashning ornigha ayalliq alahidilikige tayinip yashashni wasite qilghan. Netijide, özlirige mensup bolghan aile we ijtimaiy hoquqtin waz kéchip, iptidaiy dewrdiki ayallarning rohiy halitini özige zorlap tangghan. Axirida hazirqi dewrdiki dölet, millet, jins, yash perqi cheklenmeydighan riqabet dewrige maslishalmighanliqtin, ularning ichidiki bir qisim ayallar özlükidin chirip, dewrning exletlirige aylinip qalghan. Biz köprek tedbir qollinip, bilim we meripet yoli arqiliq bundaq exletlerning Uyghur ayalliridin dawamliq peyda bolushining aldini alalmasmizmu?!

Men Rozixan bilen parangliship bolghandin kéyin Qaraqash Nahiyilik ayallar birleshmisining kadirlirining yardimide üch yézida arilap tekshürdüm. bu üch yézidiki ayallarning 80%i ikki qétimdin on qétimghiche nikahlan’ghanlar bolup, bir qétimla nikahlan’ghanlar peqet 20% nila igileydiken. Hetta shu 20% ailining az bir qismidimu her xil sewebler tüpeylidin buzulush éhtimali bar iken. Bu üch kenttiki ayallarning 38% sawatsiz bolup, yéza boyiche oqup ottura téxnikomgha baralighan yaki oqup xizmetke orunlishalighanlardin birimu yoq iken.

Men yuqiridiki körünüshlerni köngül xatiremge sizip bolghandin kéyin, ixtiyarsiz halda alqinimda ingigimni yölep, özümni orunduqning yolenchikige tashlidim. Shu teqlidte közümni qeghezdin üzmey bir hazaghiche olturup qaldim. Könglüm buzuldi. Közümge yash tolup köz aldim xireleshti. Aman’gul, qimarwazning xotuni, Turanqiz, Tumaxan we Rozinisaxanlar xiyalimda qayta gewdilendi. Ular néme dégen ajiz? néme dégen bichare? Ular némishqa qanun arqiliq qoghdalmaydu? Ayallar elmisaqtin béri mushundaq xarlinip, depsende qilinip we teqdirge ten bérip yashap kelgenmu? men yene oylidim. Tepekkurimni qanatlandurdum we axiri zorawanliq aldida bash egmigen, batur, eqilliq we bilimlik ayallarnimu izdep taptim. Ular xelqning xatirisidin we qedimki kitablarning qurliri arisidin méning aldimgha “sekrep” chüshti.

Mana, Seidiye xanliqi dewride ötken Aman’güllardin biri- shaire, muzikant Amannisaxan, özining muzikidiki bilimi we talantigha tayinip on ikki muqamni retlep toplighan we uni bizge miras qilip qaldurghan. Uyhgur Qaraxanilar shahi Hesen Tawghach Bughraxanning qizi- Saljuqlar shahining xanishi Türkan xatun özining xanishliq unwani we yuqiri bilim qabiliyiti bilen xanliq ishlirigha arilashqan. Ikki dölet otturisidiki jenglerde qan chéchilishni azaytip, masililerni sülhi we dostaniliq yoli bilen hel qilishni tekitlap zor utuqlarni yaratqan; Qedimki Uyghur shahliqining ayal padishahi Tumaris öz memlikitige bésip kirgen tajawuzchi Xisrowning her hil tehditlirige merdanilik bilen taqabil turghan we axirida uni yéngip “sen ömür boyi qan’gha toymighan iding, emdi qan’ghuche ichkin”, dep uning béshini késip qan toldurulghan küpke chilap qoyghan….

Men yuqiriqilarni hazirqi zaman ayalliri bilen sélishturmaqchi emesmen. Méning meqsidim bu zéminda mushundaq jasaretlik ayallarningmu yashap ötkenlikini eskertip qoyushtinla ibaret.

Emdi men hazirqi zamanda ayallargha heqiqi tenglik, barawerlik hoquqini béreleydighan qanun’gha murajiet qildim:

--Hey qanun, sen shunche muqeddes we qudretliksen, séning naming tilgha élin’ghanda hemme ademning könglide sanga qarita hörmet we ishench tughulidu. Xelq düshmenliri séning aldingda laghildap titreydu. Mömin puxralar sendin küch- quwet alidu. Sen zorawanlarning edipini bérisen, ajizlargha yar- yölek bolisen. Lékin hazir bizning jem’iyitimizde séning himayengge érishelmeywatqan, xorluq we azabtin yüriki lexte-lexte qan we zerdapqa tolghan qanchiligen ayallarning barliqini bilemsen? Ular séning özlirige bashpanah bolushingni zariqip kütmekte. Ular séning téximu qudret tépishingni, barghanséri küchiyishingni we mukemmel bolushingni arzu qilmaqta. Chünki sen, peqet senla ayallargha heqiqiy bashpanah bolalaysen!

Men ayaldin ibaret bu ulugh obrazni qelbimge püküp, ularning baxt saaditi, ghoruri we külkisi üchün eqlimning yétishiche, sharaitimning yar bérishiche izdendim. Shundaq qilip arzu tileklirim we azabliq köz yashlirimni qurlar arisigha singdürüp, bu edebiy axbaratimni yézip püttürdüm. Men bilimen, méning bu edebiy axbaratim Aman’gulning azablirini yéniklitelmeydu, Tumaxanning köz yashlirigha berhem bolalmaydu, qimarwazning xotunigha nijatliq ata qilalmaydu. Shunga men yenila erlerge murajiet qilmaqchi:

Hey atilar, akilar, newqiran yigitler, palwan qamet erler! siler pütün küchüngler bilen ayallargha yar - yölek bolunglar! Ayallarni hörmetlenglar, qedirlenglar! Chünki ayal – silerning ananglar, meshuqunglar, sahipjamalinglar, u silerning qérindash achanglar, singlinglar we qizinglar, ularning aldida atiliq, akililiq, ustazliq, xizmetdashliq we erlik mejburiyitinglarni ada qilinglar! Ularni yawuz küchlerning hujumidin we pitne – pasatlardin qoghdanglar, Aman’gül we Tumaxan’gha oxshash ajizlarni tegsiz xangning aghzidin tartiwélinglar! Ene shundaq qilghandila millet tereqqi tapidu, küchiyidu. Aliy bilim yurtlirida, yuqiri sewiyelik pen tetqiqat orunlirida, döletning yuqiri derijilik rehberlik qatlamliri ichide, dunya alimliri qatarida köplep badam doppiliq, shehla közlük Uyghur perzentlirini köreleysiler.

Bu edebiy axbaratimni emdi ayaghlashturimen. Hörmetlik kitabxan, bu suallar bilen tolghan échinishliq karténilardin siz némini hés qildingiz? Bu bextsizlikke uchrighan ayallarning ah- peryadi! elwette buningdiki suallar tolimu qayghuluq. Bu sual belgilirining her bir siziqidin ayallarning köz yashliri tamchilap turuptu. Söyümlük oqurmenler, yürikinglarni qolunglargha sélip béqinglar, mushu deqiqide u néme dewatidikin? suallargha qandaq jawab bériwatidikin?...


Xatime


Man qaytidin Wénas heykilidin birni sétiwélish üchün kocha arilap yürdüm. Némishqidur bu nöwet uni uchritalmidim. Aldimda “yighiwélish orni”ning kichik aq aptobusi ötüp ketti. Aptobus eynikidin aptobus ichidiki ayallarning telwilerche menisiz hijiyishlirini körüp, méni qaytidin xiyal basti. Del shu chaghda 12 yashlar chamisidiki aq süzük yüzlük , kiyimliri jul- jul bolup ketken bir qizning inchike, qansiz barmaqlirini manga uzartip turghanliqini kördum.

--Chirayliq acha, manga birer mochen bersile, silige xudayim bérer, obdan acha….

Men “ah!”déginimche yiraqlargha tikildim. Héliqi “yighiwélish orni”ning binasi yene közümge chéliqti. Uning ögzisige pétiwatqan quyashning qandek qipqizil nuri chüshüp turatti.


1989 –yil. Ürümchi.


1993- yili Yashlar ösmürler neshriyatida neshir qilindi.

Mas’ul muherrir: Nijat Muxlis