< <

<

Muqeddime. Bibaha xezine we hékmetlik tépishmaq

ötmüsh adilliq nuri bilen yorutulmighan jayda nurane

kelgüsining bolishi mumkin emes.

———— xiyal deptirimdin

hörmetlik oqurmen:

“shinjang medeniyiti” jurnilining “muhakime” sehipiside “yéngi yipek yoli” upuq siziqigha köz tashlap, “rohni saghlamlashturush – milletni güllendürüsh ning muqeddimisi” , “hesetxorluq heqqide hesretlik xiyallar” , “milletning öz-özini bilishi we sotsiyalistik medeniyet üch burjiki”, “kelgüsi bu yerdin bashlinidu”, “yipek yolidiki toqquz hékmet ”, “yipek yolidiki bir chong illet” qatarliq maqale témilirida özümning oylighanlilirini sizge yetküzüp keldim . shuningdin beri mana alte yil ötüp 90-yillarning beshinchi yiligha kirip kelduq . kéliwatqan yéngi esir bosughisida kelgüsi heqqide emes , yenila xelqimizge nechche ming yil inikana bolghan ötmüsh heqqide , biz yashap kelgen , bizni yétildürgen , emma biz uni rasa chüshinip kételmigen qedimki yipek yoli heqqide qayta oylighanlirimni sizge yetküzgüm keldi.

Derweqe , biz ejdadlirimizning jesurluqini arislan , perwazini lachin qilip , shöhritini ipardek taratqan we eziz wetinimiz baghrida xuddi ünche-marjandek deryadek nechche ming yil aqqan qedimki yipek yolini qum barxanliri tektige kömüp qoyup , némidin ayrilip , némige duch kelgenlikimizni angqiralmay , mana besh esirni ötküzüwettuq . bu besh esirning waqit tizmilirigha nezer salsaq , könglimiz gheshlikke tolup , közimizge yash kélidu bu yillarda bizdin köz yorutqan Babarehim meshrep , muhemmed sidiq zélili , muhemmed binni Abdulla xarabi , Abduqadir damollam (ezizi) , Memtili ependi , Abduxaliq Uyghur , Lutpulla Mutellip qatarliq érpan bulaqlirimizning aqiwetliri qan lehetliri bilen tügellendi . bu yillarda bizning turmush halawitimiz , bext_saaditimiz xuddi erkinlik jengchiliri sadir palwan , Nuzukumlarning qoshaqlirida ipadilengen , nadamet nalisi we zalalet ingrishi bilen almashti. Niyaz Hékimbek, mehmud pochi, yüsüp CHangmoza, taz mezin we abdughopur damolla shaptuldek qanda semrigen asiy_munapiqlar ar_nomusimizni ichimizge yutushqa mejbur qildi. Biz qedimki yipek yolini qayta oylanmay, békinmichilik jahalitide ötken yéqinqi besh esirni qayta oylanmay, ularni ilghimay qara-qoyuq bir lehetke kömüp qoyup, kelgüsi yéngi esirge, yéngidin hösin_jamalini tüzewatqan “yéngi yipek yoli” gha qandaq qedem qoyalaymiz?!

Xelqimiz xuddi “satko” namliq hékayide sözlen’ginidek uyqu qushning :

“uxla! Ténich uxla! Uyqu-bext dimektur” dégen epsunkesh sözliridin xaramanliship, “es’habulkeheb” dek ghar uyqusida wehime agahliqini yoqitip qoydi. Del mushu chaghda mundaq bir weqe sadir boldi:

1880-yili buxaradin ghulam muhemmet qatarliq üch sodiger yolgha chiqqan. Ular Qalqasay taghlirida kirdu_kafur qebilisidin chiqqan qaraqchilar teripidin tutqun qilinip élip kétiwatqanda, cheksiz taghlar ichde bir öngkürge uchrashqan. Qaraqchilar ularni heydep bu ongkurning ichige kirishken. Qaraqchilar bu öngkürde altun, kümüsh, yaquttin ishlengen, köz qarashturup turidighan nechche yüzligen nepis-obrazliq boyumlarni körüp es-hoshini yoqutup, bir-biri bilen mal-dunya taliship qanliq jédellishwatqan peytte qachqan bu üch neper sodiger amu deryasining afghan chégirisidiki iqlas zastawkisigha kélip en’gliyilik f.n. baton’gha xewer qilghan. Kapitan qoshuni bashlap kélip qaraqchilardin bu asare etiqilerni qayturuwélip, en’gliye hökümitige tapshurup bergen. Dunyani zilzilige keltürgen we hazirqi kündimu béritaniye muzéyida mexsus pawlion bolup turghan bu “oksas (amu derya) xezinisi”, iskender zulqerneyn zamanisidiki- buningdin 2400 yil burunqi impériye xeziniliridin biri idi.

“oksas (amu derya) xezinisi” ning tépilishi epsaniwi “Atlanta arili” chökmisini tépish xiyalida yürgen yawropaliqlarning merkizi asiyani arxéologiyilik qizirish qizghinliqini qozghiwetti. Xuddi wolqan dek örlep chiqqan bu shöhretlik qidirish éqimigha impérator-karollar , bankir- tewekkülchiler, seyyah-missiyonérlar taqetsizlik bilen özini étishti ! nahayti qedimki zamanlardila échilghan, miladidin bir esir ilgiri partlighan wizowiy yanar téghi weqesidin burun alemdin ötken pilinoning “tebiet tarixi” namliq esiride “yipek éli yoli” dep tilgha élin’ghan bu qedimki yawropa – asiya karwan yoli birdinla shöhret kökige kötürüldi. Némis alimliri Férdinad.won. rixtofin (1905— 1883) bilen Ébért. Hélman pilinoning qedimki ibarisige yéngi hosin qoshup “yipek yoli” dégen meptunkar namni otturigha qoydi! Gruniwidél, Steyn, Lékok, Pillyot qatarliq “yipek yoli” qédirghuchiliri Xoten, Lopnur, Shorchuq, Kucha – bay, Toqquz say, Turpan, Dunxuang medeniyet nuqtiliridiki jawahiratlargha achközlük bilen yopuruldi. Ular riqabet reshikide bir – birige qoral kötürüp chiqishqiche bérip yétishti! Merkizi asiya zémini asasiy chember qilin’ghan bu qidirish taki yéqinqi yillarda amu wadisidin ikkinchi “oksas (amu derya) xezinisi”— koshan – ulugh toxar impériyisini qurghan Türk nesillik padishah kuchula kadipisning heshemetlik altunluq — qebrigahini tap qangha qeder Orxun – Bayqaldin Kopit – zerepshan’ghiche, Qaraqotu – dunxuangdin eski qorghan – CHirchiqqiche keng – kushade élip bérildi.

Mana, yipek yoli baghridiki bibaha xezine!

Mana, yipek yoli qizghinliqigha sewep bolghan maddi menpeetdarliq qimmiti!

Yipek yolidiki bu biwaste qimmet we uninggha qaritilghan hararetlik, esebiylerche qizghinliq adettiki tepekkür üchünmu chüshinishliktur. Emdiki gep, mojizidar, meptunkar, séhirlik yipek yolidiki tepekkür hékmetlirining xezinisini échishta qaldi. Biz ejdadlirimiz yaratqan ajayip möjizini — yipek yolini untup ketkeniduq. Uning qismen bayqilishidin alemshumul zilzile qozghalghanliqini hés qilsaqmu, uning tekti esrada qalghan tepekkür hékmetliri téxi sirliq, hetta bu jehette dadil éghiz échishmu wehimilik bolghan tépishmaq bolup turmaqta. Bilish hajetki, nurane kelgüsi amu, sir, yensey, Tarim tash – tupraqliridin chiqqan, chiqidighan jawahiratlar xezinisini emes, belki ötmüsh bilen kelgüsini tutashturidighan yipek yoli baghridiki tepekkür hékmetlirining xezinisini özige ölchem qilidu. Ötmüshtin qalghan we ötmüshke wekillik qilidighan bu qimmet baha jawahiratlar xezinisining tektide, ötmüshte jughlan’ghan we kelgüsige rehnimaliq qilidighan ölmes meniwi xezine yétiptu. Uning tépishmaqlirda kelgüsining altun achquchi saqlanghan!

Üch chong iqtidar we üch ulugh qimmet

Özining shanliq tarixini yaratqan xelq, undaq tarixni yaritishi mumkin. Emma ijadiyet iqtidarining heqiqi qimmiti mumkinlik bilen emes, belki emeldiki ijadiyet semeriliri bilen ispatlan’ghan qimmettur.

— xiyal deptirimdin

hörmetlik oqurmen:

yipek yolini “jahannema” qilip, uningdin öz – özini körüsh, yipek yoli uligha kömülgen tépishmaqlirini yéship, uningdin eqil chirighini yéqish üchün xelqimizge ikki nerse kérek. Uning birinchisi, tarixi iptixar we uningdin tughulghan ishenchtin ibaret. Uning ikkinchisi, tarixi xaraktérlik nomus tuyghusi we uningdin yaralghan jasarettin ibaret. qedimki yipek yolini untup ketken we yéngi yipek yoli bosughisida temtirep turghan xelq üchün bu ikki rohi zilzilining héch birimu kem bolmasliqi kérek. roshenki, iptixar tuyghusi bolmighan qelbte nomus éngi bolishi mumkin emes. Wehalenki, nomus éngi heqiqiy insani iptixarning birinchi istihkamidin bashqa nerse emes.

Shek – shübhisizki, yipek yolini merkizi asiyada “atliqlar medeniyiti” ni yaratqan ejdadlirimiz achqan! Ular deslipide tüptüz wadilar yaki desht – jezirilerdiki resmiy karwan yolliri arqiliq emes, tagh – jilghilarni tagh – jilghilar bilen tutashturidighan tagh yolliri arqiliq, uningdin kéyin payansiz yéyiq –yaylaq yolliri arqiliq, axirida bostan yolliri arqiliq qedimki ulugh karwan yolini échip, qedimki üch qétini bir birige tutashturdi, tonutti. Qaranglar, Altay – tarbaghatay taghliri, tengri taghliri, altun tagh, Qaraqurum, koinlun taghliri pamirda qoshulup, hindiqush, kopit, kapkaz taghlirigha qarap sozulghan asiya qit’esining mislisiz tagh omurtqisida hélimu qedimki merkiziy asiyaliq turanlarning ewladi yashap turuptu!

Méning janijan xelqim— qedimki riwayetler bilen qolyazmilarda, hazirqi janliq turmush bilen tentenilik lewhelerde “Uyghur” nami bilen shöhretlengen xelq yipek yoli échilghandin kéyin, murekkep munasiwetler gireleshken ötkür riqabet jeng gahida yashap, yipek yoli arqiliq pütkül insaniyet medeniyiti xezinisige özining irpan hüjeyrilirini qatqan. Ular “qut” izgülükini qelbige püküp, tagh – jezirilerdin éship, meghrip – meshriq istihkamliridin ötüp, yiraq zéminning “sim tanabi” ni tartip, musapir et menzilgahliri din bostan lar musa pirliq serguzeshtiliridin dastanlar yaritip, békinme we yérim békinme haletke mayil natonush xelqler we medeniyetlerni bir – birge tonushturup, heqiqiy yoruq jahan tarixi we kishilik alaqilirigha ebediylik töhpilirini qoshti. Ular özliride üch chong iqtidarni hazirlighan idi. U bolsimu: charwichiliq, déhqanchiliq we yipek yoli xelq ara sodisidiki paaliyetchanliq iqtidari idi. Doktur Masudaxisau “qedimki tengritagh tarix - jughrapiyisi” dégen kitabida toghra éytqan: merkiziy asiyadiki köchmen charwichi xelqlerning noqul padichi qowm bolmastin , yene soda alaqilirini qozghitish xaraktirige ige ikenlikini; bostan xelqlirining noqul tériqchilar bolmastin, yene sodigerlik xaraktérini alghanliqini, ular qurghan chong – kichik döletlerning tashqi soda tijaret memlikiti xaraktéri alghanliqi ularda yipek yoli soda alaqilirini öz ilkide tutush we soda alaqe chembirini kéngeytish xahishini küchlük ipadilidi. “altun üzükke yaqut köz” dégendek yipek yolining ulinish yaki üzülüsh halqisi bolghan ottura belwaghqa békinmichiliktin xali, üch chong iqtidarni hazirlighan, méhmandost we jahansaz Uyghur xelqining jayliship, paaliyet élip bérishi pütün yipek yolining amiti we bexti bolghan idi. Netijide, yipek yoli üch ulugh qimmetke ige boldi.

Uning birinchisi, en’eniwi yerlik medeniyetning xelq ara qimmitidin ibaret.

Éytish kérekki, yipek yolini achqan we tutashturghan, yipek yolining merkizi halqisida özige xas yerlik medeniyet yaratqan ejdadlirimiz miladiyedin ilgirila öz medeniyetlirining dunyagha yüzlen’genlikini tamasha qildi. Ularning töt zat qarishi we iptidaiy tibabetchilik tejribiliri gréklarning “töt qizis” hindi larning “char waqa” qarashliri bilen xenzularning “xuangdi suwin” desturida ipadisini tapqan. Ularning atchiliqi, atqa minip jeng qilishi, chewendazliqi, ötük shalwur kiyimliri, métal teswiriy senet hüner pezliki, mey we taam téxnikisi, kiyim kéchek medeniyiti, naxsha usol seniti, karwankeshlik tijariti yiraq yéqindiki xelqler we eller teripidin qizghin qobul qilinghan. Öz epsaniliride quyash ilahi apolloni at qoshqan peytun harwida olturup, sherqtin gherbke chépip chiqidu, dep teswirligen gréklar taki iskender zulqerneyn zamanisighiche ar qoshqan harwida jeng qilishatti. Miladiyedin üch esir ilgiri padishah Jawulin “xur kiyimi” ni kiyip, atliq qoshun tüzüsh herkiti qozghidi. Chin sixuang atliq qoshun alahidilikige tayinip öz reqibliridin ghalip chiqti. Xen wudining perghanigha qoshun ewetishimu, herqaysi sulalilerning at – durdun sodilirimu yenila “atliqlar medeniyiti” yaratqan dunyawi qimmetni pishang qilghan idi. Hon awarlarning rim impériyisini halak qilishi. Saljuq türkliri, chinggizxan arilashma qoshunliri, emir tömür we babur chewendazlirining hindiqush – élburs étekliridiki tenteniliri “atliqlar medeniyiti” en’eniliri ni ul qilghan idi. Hazirqi jahan xeritisining étnik terkibi, chégra siziqliri medeniyet alahidilikini körsitidighan reng boyaqlarning tektige at taqisi kömülgen! Kiyim – kéchek, zibu – zinnet, naxsha – usol medeniyetlirimizning dunyawi shöhriti süy – tang padishahliri, Erep xelpilirining mehliyaliqlirini qozghap, ottura esir yipek yoli kökide chaqnighan zer salyot fontanlirigha aylanghan.

Uning ikkinchisi, yipek yoli ottura belbeghining xelqara medeniyet karidori bolush qimmitidin ibaret.

Éytish kérekki, yipek yoli güllen’gen uzaq esirler dawamida gherbiy yurt bostanliqliri yalghuz charwichiliq – atchiliq, déhqanchiliq, hünersazliq, ichki we xelq ara soda – tijaretni bir gewde qilghan igilik séstimisi méxanizimini ishqa sélip, Grék – rim, Éran – hindistan, turan we ottura tüzlenglik medeniyet chemberlirini tutashturidighan tengdashsiz karidorgha aylinip qalmastin, u yene hindi – yawropa tilliri, oral – altay tilliri, xen – zang tilliri bilen bu tillarning nurghun guruppilirigha munasip yéziqtiki desturlar toplanghan alemshumul medeniyet merkizi we til – yéziq pawlionigha (kari dorigha) aylandi. Bu zémin yene eyni zamandiki medeniyetlerni mujessemleshtürgüchi hékmet sestémiliri bolghan zoro aster, mani, budda din liri bilen islam dini teshebbuslirining, sherq-ghérip tebiet we tibabet ilmi netijiliri ning jughlanma xezinisige aylandi. Alemde ikkinchi bir zémin mundaq jawahiratlar mujessem dergah sharapitige nésip bolmighan bolsa kérek. Oylap körüngchu, bir qatar ötmüsh tépishmaqlirining yishilishi we kelgüsining bashlinishi heqiqi qimmet étibar bilen bu mubarek zéminigha tutishidighanliqi héchqandaq ejeplinerlik bolmisa kérek.

Uning üchinchisi, gherbi yurtta tawlinip chiqqan medeniyettiki qoshulma qimmettin ibaret.

Éytish kérekki, bizning shöhretlik ata- bowilirimiz noqul “karwankesh” yaki noqul saraywen bolghini yoq. Ular özining en’eniwi medeniyet tipi asasida turup, sherq-gherp medeniyetlirining qobul qilishqa bolidighan qisimlirini qobul qildi, özgertti. Uni öz medeniyitining irsiyet özi ki asasida özleshtürdi. Netijide pütünley yeng uslub-“gherbi yurt uslubi” shekillendi. Biz binakarliq, heykeltarash liq, ressamliq, terjimishunasliq, edebiyat, dorigerlik qatarliq medeniyet netijilirim izdin mundaq qobul qilip, eship kétish xaraktérlik alahide qimmetni bayqiwalalaymiz.

Yipek yolida qayta oylinishning zörürliki

Yipek yolida qayta oylinishning tarixi qimmiti ötmüshke tentene qilish istiki bolmastin, belki

Réalliq qoynida yitiliwatqan kelgüsi teqdirning texirsiz zörüriyetliri din ibaret. Shu seweblik heqiqi

Tarixchi birinchidin, medeniyet shunas, ikkinchidin, kelgüsishunastur.

-xiyal deptirimdin

hörmetlik oqurmen:

yipek yolida qayta oylinish halal wijdan, tarixi jawabkarliq we semimiy hemdem lik bilen elip bérilidighan meniwi emgek tur.

Yipek yolida qayta oylinish- qedimki yipek yolida jari qilinghan we yipek yoli xarablashqandin kéyin, özining nurane jilwisini gewdilendürelmigen ijadiyet we riqabet iqtidarimiz heqqidiki omumiyüzlük, téren, ilhambexsh qayta oylinishni muqeddime qilishi kérek! Besh esirlik qattiq uyqudin kéyin, qéqilip-soqulup, yéngi yipek yoli alametliri aldida kiyiktek chöchüp, eghir xorluq we özini kemsitish rohiyitide qorunup turghan xelqimizge uning ejdadliri yaratqan tengdashsiz möjizilerni tonutush heqiqi insanperwerlikning tunji xizmitidur. Meydanda merdane warqirap éytish kérekki, ular bu shöhretlik tarixtin xewerdar bolushqa hoquqluq! Iptixarliq tarix – nomus we iptixarni perq étish qabiliyitini yoqatmighan millet üchün “abi hayat” we “éysa dimidisi” hetta qeysirane jasaret oyghatquchi nopuzluq angdur! Uninggha tilekdashliq insani qélipning eqelliy béshariti, elwette.

Insaniyetning qedimki yipek yolini qayta bayqashqa tutun'ghinigha 100 yildin artuq waqit boldi. Emma, bu asasliqi qidirish tépilmiliri üstidiki undaq yaki mundaq tetqiqat bilen cheklendi. Yipek yoli heqqidiki qayta oylinish xelqimizning özige qalduruldi. Biz bilen xeyrlishish aldida turghan XX esirning beshida xelqimiz din yétiship chiqqan meripetchi zatlar tereqqi qilghan ghérip bilen gheplette yatqan sherqni sélishturup yéngiche maarip, yéngiche telim, yéngiche turmush medeniyiti teshebbusliri bilen tarix sehnisige chiqishti. Ular gerche pajielik aqiwetlerge duch kelgen bolsimu, ularning yéngiliq teshebbusliri medeniyet tariximizning 30-yillardin kéyinki yéngi qatlimini bézidi. Biz shu qatlam muhitida yétilduq. wehalenki, bu meripetchi zatlar téxi öz-özimizning qedimki yipek yolida yaratqan shanliq tariximizni qayta oylash, uningdin yéngi meripet qudriti hasil qilishni öz teshebbuslirigha tématik serlewhe qilishqa ülgürmigenidi. Bu her qaysimizning tarixi nésiwimiz bolup qaldi!

XX esir axirliship, yéngi iraning birinchi esiri bolghan XXI esir saiti sékont sanashqa besh yilgha yetmigen waqit qalghan mushu yillarda öz eqil- parasitini yoqatmighan, bolushiche jan béqish koyigha chüshmigen zekilirimiz aldida pikir temiliri bilen tepekkür obyékitliri her qachanqidinmu nurghun. Biz qedimki yipek yoligha kömülgen tepekkür hékmet xezinisini achqinimiz yoq. Biz yipek yoli xarablashqandin kéyinki besh esir we uning rohiyitimizge özleshken xunük illetlirini opératsiye qilghinimiz yoq. Biz chiqip kitiwatqan mushu esirni daghdughiliq paranglar we shérin tamaqlardin xali heqiqi tepekkür eynikide telqin qilip yekünleshke tutun'ghinimiz yoq. Shundaq bolishigha qarimay tarixning waqit tulpari aldimizgha ikki alipte nersini qoydi: uning biri, yéngi yipek yoli. Uning yene biri, yéngi iraning birinchi esiri béshidiki meripetchi zatlirimizgha ilham béghishlighan xelqi örnekler jilwilenmidi, sherqqe tikilip qarisaq, sherq asminida körüngini peqet ghaye bohranliri, aqcha sarasimliqi bilen mey simfoniyisi boldi. Tepekkürimizning yükliri köpeydi, “toqquz kélinning tolghiqi teng tutti.”!

Bu yerde shunimu qoshup kétey ki, yéngi esir- XXI esir bizge ötkenki XVI , XVIII , XIX esirdek dexlisiz tebiiy igilik, heptilik seyyare bazar yermenkiliri, ewlad-nesep boyiche ata kespige warisliq, bay-kembeghellikning adetlengen könükmiliri, étiqad izchilliqi, bolupmu XX esirdek dunyani qaplighan yéngiche meslek, ammiwi inqilab dolqunliri bilen kirip kéliwatqini yoq. U igilik qélipliri bilen turmush usullirida kütülmigen katta özgirish bilen kirip kelmekte. Bu, xelqimizning rohiyiti we pikir qéliplirini sarasimge sélip qoydi. Aldimizda üch xil paaliyet ehli gewdilinip chiqti:

Birinchi xil kishiler, milletni qayta oylandurup, uni qayta oyghitip, millet gewdisidiki ümidsizlik we orunsiz meghrurluq bésip yatqan bir qatar illet we zeipliklerni yéngip milletning riqabet iqtidari mujessemlikini kücheytip, milletni qabil we qadir étnik türkümge aylandurushni niyet qilghan munewwer kishiler ehli . ular haqaret we xeter, bohtan we suyiqest ichidimu uyqu qushining durtlirigha dankodek öz yürikini meshel qilip ilgirilimekte.

Ikkinchi xil kishiler, alliqachan hazirqi zaman soda riqabitining upqunluq qaynamlirigha kökrek kérip chüshken ghewwas — Uyghur soda tijaretchiliridin ibaret. Ular qanchilik tepekkür hékmitidin behriman yaki emeslikidin qetiynezer, somérlar, kimiri (similyan) – Siktaylar, ari – Honlar, soghdi uyghur sodigerliri ayagh basqan qedimki zémindargha uruqtek chéchildi. Ular héchqandaq hamiyliq merhemettin behrimen bolmighan, istixiyilik heriketliniwatqan, sermayisi cheklik musapir sodigerler duch kélishi mumkin bolghan hemme musheqqet we péshkellikler ichide yétilmekte. Ular millitimiz diki illetlerni sadir qilip mesxirige uchrap, xelqimizdiki peziletlerni gewdilendürüp kishilerning zoqini qozghap, turmushtin tenbiye, tejribidin telim élip, yéngi yipek yolining ajayip soda – tijaret, maliye alaqe mahirliri bolup chiqqusi, ularning izigha yéngi yipek yolining bir qatar möjiziliri tizilghan.

Üchinchi xil kishiler, bular üch xil ish bilen barghanséri paaliyetchan boliwatqan kishilerdur. Bu üch xil ish: emel – mensep weswesisi, pitne – ighwa hesetchiliki, keyp – sapa chüshkünlikidin ibaret. Ular érishken halawetliri ichide eng bibaha nersini — özining yoruq dunya we ömür musapisidiki heqiqiy insaniy qimmiti we tarixiy iptixarini yoqitip qoymaqta.

Shundaq qilip, yéngi yipek yolining échilishi, yéngi esirning yéqinlap kélishi, yéngi riqabetchan bazar igiliki tüzümining qed kérip chiqishi hemmimiz ni qozghitiwetti. Qaghidek qarghapmu, müshük yapilaqtek sürtelet körsitipmu, töge qushtek béshimizni qumgha tiqiwélipmu qutulghili bolmaydighan bu zaman zörüriyetliri aldida némilerni oylishimiz kérek?

Elwette, oylinidighan nersiler nahayiti nurghun, shundaqtimu eng yiltizliqi milletning réal qiyapiti, heqiqiy kishilik qimmiti, uning uniwérsal riqabet iqtidari, hazirqi zamandiki üch xil millet derijisi diki ornining qandaqliqini bilishtin ibaret.

Üch xil millet we milliyetliktiki üch xil qimmet

ar – nomus we riqabet jasaritidiki yalqun qozghatmighan méngining qozghitidighini tentekning temennisi bilen qorqqaqning shürkinip titrishidin bashqa yene néme bolsun?!

— xiyal deptirimdin

hörmetlik oqurmen:

bir qedimki yipek yoli xarablashqandin kéyinki kenji ottura esir jahalitini bashtin kechürüp, köp qirliq, keskin riqabetke tolghan bügünki dunyagha nezer tashlighinimizda, milletning mewjüt bolup turush qimmiti bilen, rawajlan’ghan milletler qatarida güllep rawajlinish qimmiti uning uniwérsal (omumlashqan) ewzellikke ige bolghan riqabet iqtidarigha baghliq ikenlikini qongqur hes qilimiz. Wehalenki, pütün hayati küch- iqtidarining merkezlishishi, mujessemlishishidin teshkil tapidighan mundaq uniwérsal riqabet qimmiti herbir insan üchün, herbir millet üchün, her bir memliket üchünmu asasliq hayat we qabiliyet derijisidur. Ademning hayati küchi, immunitet haliti, mizaj- xilitliri uning ichki ezalirida mujessemliship, bedinini orap turghan nur chembiriki-“aura”da jilwilinidu. Bir milletningmu ötmüsh tarixi emes, hazirqi aile- jemiyet- millet ehwali, meniwi, iqtisadi qurulmisi, iqtidar haliti uning hayati süpet iqtidarini, riqabet iqtidarini we ijadiyet küchlirini qisqisi, uning uniwérsal riqabet iqtidaridiki ewzellik yaki zeiplikini belgileydu. Pütün bir millettiki her xil iqtidar we süpetning uniwérsal riqabet iqtidarigha merkezlishishidiki sewep shuki, yer yüzidiki nechche minglighan milletni, tarixta nami öchken yaki hayati iqtidarini namayan qilghan milletlerni sélishturup ölcheydighan, ularning kelgüsi heqqide “pal” achidighan birla mizan bar, u bolsimu uniwérsal riqabet iqtidari we uning süpetliridur.

Éytish kérekki, her bir ademning , meyli u tughulma qabil yaki sahipjamal bolsun, meyli u iqtisad yaki ilim- senet bilen shughullan’ghan bolsun meyli u yoqiri derijilik siyasion yaki jamaet erbabi bolsun, uning kamalet yaki meishet derijisi, shexsi izzet we riqabet küchi, bexti we teqdir qismetliri axirqi hésabta uning shexsi iradisi yaki munasiwet ewzelliki teripidin emes, belki u halqip- qangqip chiqip kételmeydighan, u tewe étnik türküm ning omumiy halet chembiri teripidin belgilinidu. Mana bu shexs teqdirning millet halitige béqinish qanunidur.

Hazirqi dunya milletlirini ularning meleke_kamalet we riqabet iqtidarigha qarap üch xilgha bölüsh mumkin. Ular: “étnologiyilik millet” , “ijtimaiy millet” we “siyasi millet” tin ibaret.

1. étnologiyilik millet dégende, omumen milletshunasliq shertliri boyiche ölchigende, millet lik shertliri tolghan milletni nezerde tutimiz. Uyghur xelqi öz milli til- yéziqi, tarixi, folklor bayliqi, maarip séstimisi, muqam meshrep xezinisi, kilassik we yéngi zaman edebiyati, toy- tökün we ölüm- yétim yosunliri, milli medeniyet érsiyiti bolghan tipik étnologiyilik milletliki sözsiz. Ulardiki köpligen iptixarliq xasiyetler bilen bir qatar illetler, del mushu maqamgha yetkenlik, emma uningdin eship kételmigen lik bilen toghra tanasiptur. Köp hallarda ular milletning iptixari we ar_nomusigha chétilidighan nersilerge küchlük ghezep_nepret ipadilisimu, uni aqilane tehlil qilish, rast_yalghanliqini periqlendürüshte ajizliq qilidu. Mushu ajizliqidin ularni bir_birige hetta eng söyümlük kishilirige qarshi söz_chöchekke sélish mumkin. Mana bu, gumanda bolup, ishenchte bolmasliq, ghezep te bolup, eqilde bolmasliqtur.

2. ijtimaiy millet digen lik étnologiyilik milletni “tebiiy millet” dep qarashqa sélishturma qilinghan. U , étnologiyilik millettin özining bir baldaq üstünlüki bilen xaraktérlen'gen millettur. Eger biz étnologiyilik milletni omumiy türküm éngi we milli hemdemlikke érishmigen millet dep qarisaq, ijtimaiy milletni bundaq ang, mundaq hemdemlikke érishken millet déyishimiz mumkin. Ijtimaiy milletni étnologiyilik millettin üstün qilghan nerse uning öz- özige bolghan türküm éngi, küchlük ichki uyushush küchi, angliq en'eniwi medeniyet izchilliqi we bu uchidin mujessem bolghan uniwérsal riqabet üstünlikidin ibaret. Derweqe , ijtimaiy milletningmu bir qatar xunüklük liri, zeiplikliri bolsimu, emma ulardin uning ewzellikliri üstün bolidu. Ular bikar telep, layghezellik, telwilerche heshemetxorluq, milletning hemdemlikidin eship chüshken yurtwazliq, öz menpeeti yaki guruh menpeeti yaki guruh menpeiti üchün millet gewdisini pétiqlap depsende qilishtin xélila yiraqlashqan bolup, bir yaqidin bash, bir yengdin qol chiqirip öz qérindashlirigha xeyrixahliq- tilekdashliq qilish ularning daimiy alamiti.

3. siyasi millet digen ibare milletlerning kamalet derijisini ijtimaiy millet katégoriyisidin perqlendürüsh üchün qollinilghan bolup, adettiki siyasi seltenet menisige qaritilmighan. Siyasi millet hazirqi zaman milletliri ichide eng yoqiri milliy en’eniwi medeniyet, milli ang we birlik- hemdemlikke, riqabet we ijadiyet üstünlikige ige bolush bilen beige özining bir qatar özgiche alametliri bilenmu közge tashlinidu.

Ular yalghuz pen texnika, tawar we sodida dunyawi tesir qozghap qalmastin, shuning bilen bille turmushni teshkillesh, turmush medeniyiti jehettimu bashqa xelqlerning hewisini qozghighan; ular öz milliy türkümini ewzellik bilen güllendürüp qalmastin, yene öz-özidin halqighan. Öz millitining “ijtimaiy millet”, “tebiiy millet” chaghliridiki gheyriy insanperwer, gheyriy medeniy illetlirini ashkara, sistémiliq tenqid- mesxire qilishqa tutun’ghan, bu heqte eserler neshir qilghan, kino- filimler ishligen;

Ular nezériyiwi tepekkür we asasi nezeriye tetqiqatida, insaniyet tarixini kelgüsi kamaletke érishtürüsh izdinishide hemmining diqqitini jelp qildi.

Topliship yashaydighan yaponlar bilen tarqilip yashash azabini bashtin kechürgen yehudiylargha nezer salsaqla kupaye. yaponlar kichikkine, ünüm siz taghliq aral ni makan qilghan, medeniyet tarixigha xélila kéyin qedem qoyghan millet. Ulardiki yashash riqabet küchi türküm éngi we milletning qattiq hemdemlikige shu qeder zich merkezleshkenki, ular özining öz ziminidiki we chet eldiki her bir qedimi, her bir sözi, her bir herkitige milli nomus- iptixarni ölchem qilghan. Ular xelq igiliki bilen xelq turmushini yoqiri ünümdarliq mumkinliki üstige uyushturghan. Yehudiylarmu azghine xelq. Ular tarixi hadisiler sewebidin chet ellerge chéchilip ketken bolsimu, ana zémini Israiliyige texirsiz toplinip, tiz arida küchlük riqabet qudritige érishti.

Elwette, birinchidin, hazirqi bu üch xil millet katégoriyisi tughma yaki özgermes qélipta quyulghan emes. Her qandaq millet özining yétilish tarixida bu pellilerni bésip ötüshi yaki chékinip töwenlep kétishi mumkin. Ikkinchidin, hazirqi zaman milletliri ichidiki yoqiri katégoriyide turghan milletmu tarixi we ijtimaiy ajizliqlar, bohran we zilzilidin xali emes. Ularning aldida téximu yoqiri kamaletke yüzlinish mesilisi mewjüt.

Mana, hazirqi jahan milletlirining qol ilkining uzun- qisqiliqi, turmush risqi, yüz_abroyi, metbuat nopuzi, tonushluq derijisi, tesir dairisini belgilep turghan üch tamgha!

Mana emdi özimizge qayrilip bir qaraylichu!

Ichki qismimizdiki izzet_hörmitimizni qirqiydighan birlik_hemdemlik qorghanlirimizni ghulitidighan, meripet chinarlirimizni az dep, chet ellerge hej_heremge bérip, sözlise yüzni, qarisa közni nomustin öltüridighan nachar süpetlirimiz, nabap illetlirimizning qaysibirini éytayli! Dunyada yene bizning halimizdinmu töwenrek yene qandaq insan türkümliri bolsun? Ezme_sörelmilikimiz bilen tentek, tarqaqliqimizdin némilerni körmiduq. Yéqinqi besh esir mabeynide “ewliya chettin , murt bizdin” bolup, ichki niza we tepriqichilikte érishkinimiz zadi nime boldi? Bu rohi illet wujudimizni hélimu chirmap turmamdu! Tarixta nam_sheripidin bashqa héch nersisi qalmay yoqilip tügigen milletlermu öz dewrige yarisha étnologiyilik millet idighu! Uyghurlar shu zamanlarda Saklar, Toxarlar, Soghdilarni özleshtürüp, rusiyilik alim Milnuraniskiyning sözi bilen éytqanda “Uyghurizm” hadisisini, amérika alimi Girossaritning sözi bilen éytqanda “chetning qéliplirigha qarghularche egeshmeydighan Uyghur séstimisi” ni yaratqan idi. Uyghur sodigerliri iranliq riqabetchilirini yéngip, chang’en, Konstantinopol soda musapisini tizginlep, Lyaw, Sung sulaliri bilen bolidighan hökümet sodisini buzup tashlap, Lyaw, sung hökömetlirini sheher soda mehkimisi ornigha “Uyghur barigahi” ni dessitishke mejbur qilghanidi. U chaghlarda Uyghurlar noqul “ketmen bilen hosul”, “namaz bilen ghosul”, “dutar bilen ussul” din ibaret bari_yoqi üchla shadiliq pirqirima chaqqa bent bolghan millet emes idi.

Emdilikte, bu nusret sumurughi, bu iqtidar bürküti, bu saadet enqasi qéni?!

Türküm éngi we uyushush küchi

Heqiqi kishilik pelsepisining wezipisi eqidilik kishilernila hazirlash emes, del eksiche

Insanning öz-özini süzük bilishige erk we boshluq körsitishtur.

- xiyal deptirimdin

hörmetlik oqurmen:

biz yipek yoli xarablashqandin kéyin, üch chong enggüshterni yoqitip qoyduq. Bu bizning “yultuz” imizning töwenlep kétishige sewep boldi. Ular: milletning türküm éngi we ichki uyushush küchidin törelgen birlik_hemdemliki, milletning öz milliy medeniyet tipige bolghan tonushi we uningdin tughulghan en’ene izchilliqi, eqilning héssiyattin üstünlüki we uning yoqiri shekli bolghan nezeriyiwi tepekkürdin ibaret.

Qedimki yipek yoli özi dawam qilghan uzaq esirler dawamida xuddi Peghpurchinning xezinisidiki “Aineiy jahan” dek, “jemshidi jami” we yaki “iskender tilsimi” bilen “Sulayman üzükining közi” dek biqiyas katta we biteqqas inchike nersilerni bizning nezirimizge tashlidi. Biz qedimki ejdadliri bedenlirige gül chékip, bashlirigha öke qadap , öz uruq qebililirige totém qilip, özige xas alem epsaniliri we kishilik mizanlirini belgilep, shu xil özige xas en’ene izchilliqida shekillendürgen undaq yaki mundaq “medeniyet tipliri” ni körduq. Ular bu xil “totém” rijiliri bilen “medeniyet tipliri” ni öz-özini bilish we perqlendürüsh, öz-özini rawajlandurush we öz-özige ige bolghan bu nerside insaniyet medeniyetshunasliqidiki intayin muhim nerse-türküm éngi gewdilen’gen.

Éytish kérekki zerridin beheywet Kata yultuzlarghiche, hüjeyridin insanghiche türkümlük halet saqlanghan. Her bir gülning öz türi, her bir haywanning öz ailisi bar. Birla tamche su, birla qetre néfit, birla temim yamghur bolishi mumkin emes. Türkümde mewjutluq shekli, herket xasliqi, tereqqiyat qanuniyiti shekillinidu. Insaniyetmu bashtin_ayagh undaq yaki mundaq türküm boyiche yashaydu. Milletning til birliki, térritoriyilik birliki, iqtisadiy turmush birliki, medeniyet rohiyiti qatarliq alametlermu türküm ni körsitidu. Herqaysi insan türkümliride poténsial halettiki türküm xahishchanliqi mewjud. Uningda resmiy, öz – özige bolghan türküm éngining bolishi dexlisizdur. Türküm étirap qilinishi, türküm éngi we türküm medeniyet tipliri ning mewjutluqi, alahidilikliri étirap qilinishi we étibargha élinishi eqelliy ilmiy sawat dairisidiki chüshenche, elwette.

Türküm éngi — herqaysi insan türkümlirining étnologiyilik mewjutluqi, en’eniwi medeniyet tipi, tarixi kechürmishliridin jughlan’ghan sherep nomus éngi, pütün insaniyetke qaratqan mesuliyet tuyghusi, öz – özini tüzesh we kamaletke érishtürüsh jasariti qatarliqlarni mezmun qilghan paaliyetchan ang sistémisidin ibaret. Türküm éngining merkizi halqisi öz medeniyet tipini bilish we öz medeniyet tipi boyiche tereqqiyatqa yüzlinish éngidur.

Uyghur we uninggha étnik jehettin qérindash bolghan milletler medeniyet jughrapiyisi jehettin üch chong medeniyet tipining ikkinchisige tewe bolup keldi.

Birinchi medeniyet tipi — insan bilen tebietning munasiwetlirini kishilik qarishining merkiziy oqi qilghan “perengche” (yawropache) medeniyet tipi bolup, tebietke teqlid qilish, insan tebiiti qarashliri, tebiiy hoquq, tebiet pelsepisi ene shu merkizi oqni dewr qilghan. Biz yawropa milletlirining epsane we iptidaiy étiqadlirigha nezer salsaq mu, tengrilerning yérim insan, yérim haywan xaraktérlik teswirlen'genlikini körimiz. Yawropa medeniyet tipi, muzikiliq milodiyiler, ressamliq – heykeltirashliqtiki yalingach obrazlar, edebiyattiki tebiet we insan tebiiti lirikiliri, erkin muhebbet we duél rijiliri, tebiette yeni déngiz- okyanlar, égiz taghlar, xeterlik shaqiratmilar, insan ayighi yetmigen iqlimlarda qehrimanliq körsitish qatarliqlardimu öz alametlirini izchillashturghan.

Ikkinchi medeniyet tipi- insan bilen muqeddes qudret “tengri , qut” ning munasiwetlirini kishilik qarishining merkizi oqi qilghan asiya yaylaq- jezire xelqlirining medeniyet tipi bolup, tebiet we jemiyet hadisilirini tengri qudritining ipadilinishi, tebiet we jemiyet qanunlirini tengri iradisi we qut qaidilirining gewdilinishi digen qarashqa asaslinidu. Sheherlerning merkizide hakimiyet sarayliri emes, ibadetxanilar qed kötürgen. Padishahlar özlirini tengri iradisi, adalet qutini beja qilghuchilar dep qaraydu. Para élish emes, melum waqtta orda xeziniliri tertiplik “bulang- talang” gha qoyup bérilidu. Charwidarlar chöllerge böre ozuqi üchün qoy- kala tashlaydu. Panizmliq “wehdet wujud” pelsepe, qisasni tengrige tapshurush “elqissasul minelheq”, ikki dunya qarashliri bilen kemter yashash rohiyiti exlaq we edebiyat- senetning asasi idiyisi qilinidu. Insan bilen insanning barawerlik munasiwiti gumanistik, adaletlik pikir éqimida gewdilen’gen bolidu. Köp millettin terkip tapqan we yaxshi yamanliqini mizan qilghan edebiyat (mesilen, “shahname”, “mingbir kiche”, “CHahar derwish”, “xemise”) xelq edebiyati bilen kilassik edebiyatning asasi gewdisi hésablinidu.

Üchinchi medeniyet tipi – insan bilen Padishah “hakim yet” ning munasiwitini kishilik qarishi we kishilik qimmitining merkizi oqi qilghan sherqiy asiyache en’eniwi medeniyet tipidur. “zémin padishahining”, “puqra padishahining ”, “külli jahan padishahqa mensup tur ” digen qarash mutleqleshtürülüp, orda emir permanliri muqeddes sanilidu, sheher merkizige xanliq- beglik qesirler bina qilinidu, emel- mensepke érishmek shexsning aliy bexti, izziti we arzusi hésablinidu. Tengri chüshenchiliri ilahi obrazlar bilen emes, serkerde baturliri bolghan samawi impératorlar sheklide zémindin asmangha köchürülgen bolidu. Padishahqa qulluq we sadiqliq eng ali pezilet dep qarilidu wehakazalar.

Derweqe, bu üch xil medeniyet tipi bir-birining tesirige uchrimaydighan tömür taxta bolsimu, emma öz tipliri boyiche, birining yene birini chüshinip yétishke bolidighan mentiqiliq, rohiyetlik, adet yosun luq, mijez-xaraktérlik cheklimisi eghir bolup, biri birige ghelite tuyulidu. Bu terjimanmu hel qilalmaydighan dairidur.

Xelqimiz yéqinqi besh esir mabeynide ikki qétim en’eniwi medeniyet tipi alahidiliklirining eghir bohrani gha uchridi.

Uning biri, apaq ghoja ewjige kötürgen xoja- ishanchiliqning milli medeniyet inkarchiliqi bilen dalay lama-Jungghar aqsöngekliri aldidiki satqunluqliri tüpeyli yüz bergen medeniyet weyranchiliqi we medeniyet qashshaqliqidin ibaret. Biz Babarehim meshrep, Muhemmed sidiq zélili, Muhemmet binni Abdulla xarabati, xoja jahan ershi we Fotuhidek gumanistik shairlarning sergerdanliq deshtige tashlinishi we qetl qilinishi, kalla munarliri ning tiklinishi, kitap- desturlarning köydürülüshi, murt qulchiliqning ewjerep kétishidin uning bezi tereplirini köreleymiz.

Uning yene biri, uchigha chiqqan sol idiyilerning en’eniwi sherq medeniyitining yiltizliri bilen Uyghur medeniyitining alahidiliklirini qirqip tashlap, uning ornigha nuqul “yawropa medeniyiti ”- yawropa pelsepisi, tarixi, edebiyatini dessitishte ipadiligen medeniyet inkarchiliqidin ibaret. Netijide “ölimaliq erebche”, “ependilik gheripche” dégendek halet bilen, “özini untup özgini bilmek”, “heqiqet peqet chetning démek” dégendek halet shekillendi. Biz peqet qeysirane köresh bilen 1980-yillardin kéyinla özimizning pelsepe tarixi, medeniyet tarixi, senet tarixi, kilassik edebiyat tariximizning kömüp tashlan'ghan we untulghan tarixi xezinisini achtuq. Shundaqtimu millitimiz, hetta uqumushluq kishilirimiz téxi medeniyet tipimiz we xezinimizdin yiterlik xewerdar emes. Ular ichki we sirtqi tereptin kélidighan inkarchiliq, solchilliq, qatmalliq idiyiwi bésimliri aldida leqwaliship, palechliship, xuddi xroin’gha öginip qalghan ademge oxshash yene héliqi “sol” xroinni chekmise titrep_tatirip turalmaydighan dek éghir zeherlen'genlikini körsetmekte. Bu, xelqimizning “ijtimaiy millet” likke kötürülishige zamin bolmaqta.

Qéni oylap körüng chu, mensep tapsa öymu öy ziyapet, pul tapsa mekke medinige ziyaret, bu ikkisi bolmighanda kalla – paqalchaq, öpke – hésip chaghliq tijarettin bashqisigha qurbi yetmigen xelqning esir almashqan bilen risqi – nésiwisi almisharmu?!

Derweqe, milletning uyushush küchi uning türküm éngi we öz milli medeniyet tipi teripidin perwish qilinidu. Uyushush küchini inkar qilip herqandaq milli türküm ni mueyyenleshtürüsh mumkin emes. Uyushush küchini yoqqa chiqirish milletni halak qilish démektur. Milletning birqanche ming yilliq tarixi uning uyushush uni chéchiwetküchi küchtin ghelbe qilishi asasigha ber qarar tapqan tarixtur. Yéqinqi besh esirdin buyan diniy mezhepchilik bilen murit- muxlisliq yurt – mehelliwazliq, mollam yaki ependilirimizdiki kichik guruhwazliq, el ghémini muz deryagha pirqiritip chörüwetken mensep – baldaq hérismenliki, türküm éngi we milli medeniyet inkarchiliqining telwe debdebiliri bilen del – derexsiz jeziridiki qoyuntazdek mesuliyetsiz pitne ighwa töhmetxorluqi qatarliq alte zeher tüpeylidin “oghuz sütidek uyimaq” dégen menidiki “Uyghur” lar axirqi hésabta uyushush küchini “échilghan sütke” aylandurup qoydi. Netijide “ismimiz Uyghur, ishimiz orghuy” bolup chiqti!

Tariximizning iptixarliq sehipiliri bir – biridin melum derijide perqlensimu, emma bir qeder küchlük uyushqaqliq ulida jilwelen'genidi. Uyghurlar dighar, hon, téli qebililiri bilen toqquz Oghuzlarni birleshtürüp Jujan we kök Türk xanliqini ghulitip, tang sulalisi seltenitini önglük – söygün qoshunliri bilen Tübütlerning talang qilghuch muhasirisidin qutuldurup, yipek yolini nechche qétim üzüp qoyghan küchlerdin tazilap, samaniylarni munqerz qilip, öz tesirini ereb xelipilikigiche kéngeytip, öz tilini impériye tili — ereb tili bilen “beygidiki attek” mertiwige kötürüp ichki uyushush we sirtqa qarita birlik – hemdemlikning sharapitini namayish qilghanidi. Wehalenki, Iskender zulqerneynni chékindürgen, Sak, Soghdilarni özleshtürgen, chinggizxan seltenitige meniwi ozuq béghishlighan bu xelq kéyinche Ehmedshah qariqashning “at heqqide muxemmes” namliq satirasidiki ebga “at” halitige chüshüp qaldi! Bügünki künde uyghur milliy türkümi ning uyushush küchi peqet muqam – meshrep, til_edebiyat, toy_tökün, ölüm_yétim, héyit_ayemni waste qilghan addi tebiiy étnologiyilik alametlerdila qaldi.

En’ene izchilliqi we yéngiliq qizghinliqi

En’ene izchilliqi en’ene qatmalliqi emes, en’enining rawajlan’ghan tarixi qatlamliqidin ibaret.

— xiyal deptirimdin

hörmetlik oqurmen:

yipek yolida qayta oylinishqa tégishlik bolghan yene bir muhim tépishmaq, milletning uniwérsal ewzel riqabet iqtidari, bashqiche éytqanda, milletning milliyetlik qimmitining muhim bir tarixiy yiltizi hésablanghan en’ene izchilliqi mesilisidur.

Yéqinqi yillardin béri medeniy hayatimizgha hakimmutleq diktatura bolup, barliq janliq, munewwer idiyilerni cheylep kelgen intayin solchilliq pikir éqimliri ning yimirilishi, ishikni sirtqa échiwétish we islahatning chongqurlishishigha egiship, bizge herxil medeniyet teshebbusliri éqip kirdi. Yipek yolining qayta échilishi, bazar igiliki sistémisining medeniyet we medeniyet baziri berpa qilish türtkiliri netijiside milli medeniyet en’enisi bilen yéngiliqqa qandaq muamile qilish mesliside keskin soqulushlar yüz bérishke bashlidi. Xelqimizge qaritilghan “kona en’ene we mirasliridin iptixarlinip es – hoshini yoqitip qoyush”, “yüsüp xas hajip bilen mehmud qeshqerining ikki esirini quchaqlap yétiwérish” dégen sözlermu, “yéngiliqni qobul qilish iqtidari küchlük bolup, tarixqa, en’enige warisliq qilish iqtidari ajiz” dégen sözlermu muhakime munbirige chiqti.

Éytish kérekki, ejdadlirimizda qedimki yipek yoli güllen’gen zamanlarda, bir tereptin, chetke, yéngiliqqa, gheyriy we ijabiy nersilerge qiziqish rohi üstün bolghan. Bu rohiyet tüpeyli, ular medeniyet békinmichilikini yéngip, “gherbiy yurt” qa xas medeniyet uslubi, medeniyet qoshulmisini yaritip jahan medeniyitige töhpe qoshqan. Yene bir tereptin, ular öz medeniyet tipini, uningdin yadroluq tipik irsiy ewzellik we xasliqning en’eniwi xezinisini kücheytishni meqset qilip, barliq gheyriy xelqler medeniyetlirini özige özleshtürüshte ching turghan. Biz Xotendin Qumulghiche bolghan budda – mani ressamliq senet yadikarliqlirigha nezer salsaq, grék – iran – hindistan teswiriy senet utuqlirini hezim qilip, öz millitining qiyapet turmushini gewdilendürüp, hemme jehette özi hezim qilghan senet utuqliridin éship, öz aldigha xas teswiriy senet séstimisi we ijadiyet istili tiklep, dunya ressamliq senitining yoqiri pellisini yaratqanliqini körimiz. Bu, bizge “en’ene warisliq” bilen “yéngiliq qobul qilish” ning milletning türküm éngi, milliyetlik qimmiti we medeniyet süpetlirige toghra tanasipliqini, tüpki jehette ganggirap qalghan millet jüz'ilik jehetlerdimu ganggirap qalidighanliqini chüshendürüp béridu.

Yéqinqi besh esirdin béri, medeniyet tariximizni, hetta ilgiriki étiqadlardiki ejdatlirimizni inkar qilishqa, medeniyet yadikarliqlirimizni xaniweyran qilishqa, chet elliklerge sétishqa bérilduq. Taki mushu esir bashlan’ghiche dunyaning bolupmu, gherbning pen – téxnika we démokratik idiye sahesidiki yéngiliqliridin xewersiz qalduq. Bir zamanlarda fiodal békinmichilik asaritige yawropa mallirini “sheytan térisi”, “sheytan harwisi” dep qariduq. Abduxaliq Uyghur öz ghezelliride bu xil rohiyetni rasa yaxshi süretlep berdi. Emma biz arimizdin chiqqan yéngiliqperwer danalirimizning béshigha chiqmighuche tinchimiduq. Uningdin kéyin, bolupmu 30-, 40- yillardin kéyinki zamanlarda sowét rusiyisi arqiliq özgertilgen shekilde bizge yétip kelgen yéngiche pen – maarip bilen tonushtuq. Bu yaxshi bashlinish bir mürisi yoq kapitandek en’eniwi medeniyet tariximiz we medeniyet tipimizni diqqet – étibardin chetlesh turup qoydi. Bara – bara biz sherqni, öz medeniyet tipimizni, öz yitizimizni untup, gherbning sherqtiki qoshumchisigha oxshap qalduq! Yéqinqi yillardin bériqi sirtqa ishikni échiwétish bilen sowét rusiyisi arqiliq emes, belki ulugh okyan we déngiz yaqisidiki ölkiler arqiliq chayqilip kelgen gherb medeniyitige duch kelduq. Netijide, ganggirashtin toxtimay turupla yene ganggirashqa kirishtuq. Bir munche kishilirimiz burunla özining medeniyet tipi we medeniyet ewzelliklirini untushqa kirishken qérindashlirimizni dorap, yamghurni körüpla ghulap chüshüp patqaqqa aylanghan kések tamgha oxshap qalghili qopti. Herxil chach boyaq pasonliri, gherbliklermu taza yaxshi qarap ketmeydighan qurt- qongghuz shekillik kiyimler, milliy usullirimizning latapitige zit ghelite heriketler, muhebbet nikah munasiwitidiki shermiy haya güzelliki we milliy exlaqqa zit ochuq sorunlardiki ghiljing – lalmiliqlar, xelqning hal – ehwalidin chetlep ketken shéiriy waysashlar, “ichi ghal – ghal téshi pal - pal” perdaz medeniyitige düm chüshüsh, zeherlik chékimlikke bérilish … qatarliqlar medeniyet bosughimizni bösüp ötüp, rohiyet sariyimizni bulghashqa chüshti.

Méningche milliy medeniyet en’enisi dégende, tariximizning herqaysi basquchlirida yuqturuwalghan we milliy medeniyitimizning kamaletke yüzlinish rohi bilen har qaysi dewrlerde zamaniwilishish qedemlirige tosqunluq qilidighan nersilerge warisliq qilish dégen menini uqturmaydu. Shuningdek, medeniyet toqunushi hasil qilghan chettin kirgen gheyriy medeniyet tipliri dégende, biz millet we dölettin halqighan pen-texnika bilen igilik bashqurush bilimlirini nezerde tutmaymiz. Méningche, yene öz millitining medeniyet tarixi, medeniyet tipi, medeniyet netijiliri bilen her qaysi milletler, döletler, rayonlirining medeniyet tarixi, medeniyet tipi, medeniyet netijilirini bilish, tetqiq qilish, “özidinmu, özgilerdinmu xewerdar bolush” héchqandaq munazire telep qilmaydighan bilish hadisisi hésablinidu. Mesilen, bashqa medeniyetni qobul qilish, bashqa medeniyet bilen en’eniwi medeniyet munasiwitini qandaq bir terep qilishta gewdilinip chiqidu, bu heqiqeten jiddi mesile.

Éytish kérekki, her bir milletning en’eniwi medeniyiti bashqa medeniyetler bilen öz zamanisining medeniyet muhitidin ozuqlinish qa, öz-özini jari qilip yenimu rawajlandurush qa muhtaj, milli medeniyet en’enisi ozuqlanmaydighan heykel yaki qamap qoyulghan mehbus emes.

En’eniwi medeniyet bir milletning mewjutluq qimmitining meniwi uli, milletning ewzel riqabet iqtidarining hayati buliqi, dunya milletliri we medeniyet liri arisida özige xas qed kötürüp turushning asasi. Bundaq en’eniwi medeniyetni ozuqlandurup. Rawajlandurup, keng kushade jari qilish bilen uni yene bashqa medeniyet tiplirining nabut qiliwétishidin saqlap qélishtin ibaret her ikki terepni birlikte elip bérishqa toghra kélidu. Uni qandaq bir terep qilish kérek? Bu murekkep mesile.

Biz herxil medeniyetler uchrashqanda, bu medeniyetlerning siyasi yaki bashqa jehetler bilen tengdash mewqede bolmighanliqini körimiz. Shuningdek biz medeniyetler uchrashqanda bir- birini chetke qéqish, bir- biridin gumanlinish, tallap qobul qilish, özgertip hezim qilish, özini kücheytish, eslidiki medeniyet sewiyisidin eship kétish, dunyagha yüzlengen alemshumul medeniyet netijiliri yaritish jeryanlirini bésip ötidighanliqini körimiz. Tarix hakimiyet qudriti üstün milletlerning medeniyette üstün milletler teripidin özleshtürülgenlikini, medeniyet üstünlüki hemme üstünlüklerdinmu qudretlik, hayati küchke ige ikenlikini her daim ispatlidi.

Men gheyriy medeniyetlerning tipik, xasliqqa ige yadroluq qisimliridin bashqa, öz medeniyitige yéqin, öz medeniyitige singish liq we yarishimliq qisimlirini tediriji qobul qilip özleshtürüsh bilen gheyriy medeniyetlerning tipik, yadroluq alametlirini keskin perqlendürüsh kérek dep qaraymen. Milliy ussullirimizgha zorlap kirgüzülgen “put kötürüsh”, “qizni kötürüp pirqiritish” qatarliq heriketlerning singish liq bolmasliqidiki tüp sewep, del uning balét usullirining tipik- yadroluq herkiti bolghanliqidur. Ezeldin bir xil medeniyet bashqa- bashqa ikki yadroluq tüzülme tüzgen emes. Tekitlesh hajetki, gheyriy medeniyet tipliri din qobul qilinidighan her qandaq tesir özining en’eniwi medeniyet tipini kücheytish, rawajlandurush üchün bolup, mundaq rawajlandurush öz medeniyitini uning öz yadrosi, tüzülmisi we tipi boyiche zamanwilashturushni meqset we ölchem qilishi kérek. Shu chaghdila, milli medeniyetning turaqliq en’eniwi séstimisi we rawajlinish iqtidarini yétildürgili bolidu.

Nezeriyiwi tepekkür-riqabet jenggah idiki Kuchtunggur

Bizning barliq pezilet yaki illetlirimiz bilen qudret yaki zeipliklirimiz nezeriyiwi tepekkür derijimiz

Bilen tutashqan.

-xiyal deptirimdin

hörmetlik oqurmen:

yipek yolida qayta oylinish tüp mahiyiti jehettin yipek yoli hadisiliri üstidiki nezeriyiwi tepekkür paaliyti din bashqa nerse emes. Tarix öz hadisiliri, weqeliri, yilnamiliri jehettin ötmüshke, tekrarlanmas tarixi iz gha aylinidu. Emma tarixi hedisler ichige yoshurun’ghan mahiyetler, qanuniyetler, tarix mentiqi liri “ölmeydu”, réalliq qoynida turup, kelgüsining ulini raslaydu. Nezeriyiwi tepekkür del ölmes tarixning biliwélin’ghan ang sheklidin ibaret. Bundaq nezeriyiwi tepekkürdin mehrum halette milletning kamalet derijisini yoqirigha kötürüsh, uning qimmiti, iqtidari, nisiwisini yaxshilash mumkin emes. Bizni ezeldinla qaynaq héssiyat türtkiside nezeriyiwi tepekkür, eqil paraset temkinlik din ayrilip, telwilerche qarisigha dessep kelgen xelq déyish adaletsizlik. Xelqimiz we qérindashlirimiz din xéli nurghun tebietshunaslar, tébabetshunaslar, matématika, logika we til alimliri, peylasop- mutepekkurlar, bina kar- sen’etshunaslar yétiship chiqqanliqi hemmige roshen, sherqte komrajiwa, ghérip te el farabi, shimalda tatatunga, jenubta ebu reyhan bironi alemshumul shöhret qazan’ghan alimlar idi. Qedimki yipek yolining xaraplishishi, féodalliq békinme halet tüpeyli nezeriyiwi tepekkür ewzellikini yoqattuq. Ulughbék wapati din kéyin, edip shairliq tin bashqa bizde körüngen alemshumul tebiet alimliri chiqmidi. Meniwi medeniyet xezinimiz héssi semet we edebiyatni birdinbir iptixar pellisi qilishqa mejbur boldi. Qolimizning yetkini usol, dimimizning yetkini naxsha boldi! Shu zamanlardiki naxsha- ghezellirimizge qarap köreyli chu, asasliqi “wah, derixa” dégendek naleshtin yiraqlashmidi.

Biz “étnologiyilik millet” katégoriyisidiki “naxsha-usol milliti”, “sheer milliti” bolup qéliwerduq. Boyaqchidin artuqraq ximik, tömürchi din artuqraq fiziklirimiz bolmidi…

Senette dang chiqarghan, senetke yölinip tirikchilik qilidighan sizanlarning aqiwette yurt- makan siz jahan kizip, tilep- terip yashashqa chüshken lamakanliqi bilen, tarix boranlirida chéchilip, jeng_jédellerde qirilip hali qalmighan yehudiylarning étiqad, nezeriyiwi tepekkür we ötkür penler ge bolghan yüksek iti bardin “alimlar milliti”, “qudretlik, zamaniwi millet” kamalitige yetkenlikini köz aldimizgha keltürmiduq.

“sheer milliti” digen nam bilen “talantliq”, “ataqliq” ibarilirige mest bolup, bu jehettiki utuqlirimiz nimishqa millitimiz ni “étnologiyilik millet” din héch bolmighan “ijtimaiy millet” lik maqamigha kötürmigenlikini oylapmu körmiduq? Yaki öz halitimizdin xewersiz dunyagha tonulimiz dep yürüptimizmu?! Derweqe, bir qatar edebiyat tom lirini neshir qilduq, emma ular bilen heqiqi réalliqimizning “üchey baghri” ni qanchilik sizip béreliduqki?! Héch bolmighanda ötken esirning axiri, mo shu esirning beshida yashighan edipimiz tejelli din kéyinki edebiyat ijadiyitim izde ilgirki qelemkeshlirimizdin halqighan yaki perqlen’gen qaysi tepekkür yéngiliqi ni, qaysi hékmet durdanisini otturigha qoyup, eqliy bilish tariximizgha töhpe qoshtuq?! Edebiy obzorchi liq mushu süzük mesililerni eynek qilip, heq-naheq nersini yangritip halimiz gha ghemgüzari bolalidi mu?! Bilmidim, qelemkeshlirimizning qelem liri boriwaydek néfit qatlamlirigha- heqiqi hal- ehwalimizgha yetmey, quruq tash- topa qatlamlirida pirqirap sürmelliship kettimikin?!

Milli maaripimiz hemme sep boylap japaliq küchewatidu, elwette. Emma, shexsi turmushning chiqish yoli ghémide diplom we xizmetke érishiwélish asasi qizghinliq bolup turghachqa, heqiqi qétirqinip oqush bilen qattiq penler we kesipler ge qattiq urunush, nezeriyiwi penler bilen ötkür téxnilogiye penliri qurghinini igilesh hélimu maarip emeliyitimizning merkizi nuqtisi bolghini yoq. Eksi halda oqughuchilirimiz we yashlirimizni haraqkeshlik, zeherlik chékimlik, qimarwazliq we bikar teleplik qattiq qorshashqa tutundi!

Milletning aile qatlimi xélila biseremjan. Aghzidin aq süt témip turghan perzentlirimiz sebiy chaghliri din bashlap millet gewdisidiki illetler bilen yuqumlinip turmaqta. Milletning meniwi qiyapitige dagh chüshüridighan turqi-halet, yürüsh-turush, söz-herket, xu luq-mijez qatarliq jehetlerdiki ézilenggülük, qopalliq…qatarliq xünükliklirimiz riqabet iqtidarimiz gha, qedir-qimmitimizge eghir tesir körsitip turmaqta. Bu jehette mektep we jamaetchilik terbiyisi élip baralighinimiz yoq.

Milletning uyushush küchi we hemdemlikini parchilash illetlerni, jümlidin munewwer kishilirimizning jamaet ichidiki yüksek tesiri we teshebbuslirining ilhambexsh küchidin chöchüp oydurup chiqirilghan pitne – éghwa tüteklirini perq étish ételmeslikmu nezeriyiwi tepekkür égizlikidiki eqil parasetke baghliq. Bundaq eqil paraset bolmighanda, Habilni öz qoli bilen urup, uni bashqilar tili bilen adil urdi dep ghapil kishilerni qaymuqturidighan jahil éghwachilarni tonup yetkili bolmaydu. Kéyinki besh esirdin buyan bu ishta hessilep bergen qurbanlirimiz azmu?! Elwette, éghir elemlirimiz tüpeyli, xelqte guman, endishe, ghezepning shu qeder küchiyip ketkenlikini chüshinishke bolidu. Emma eqil parasetsiz ghezep bilen öz putimizgha palta chapimiz, xalas. Sultan Abdureshidxanning ene shundaq éghwagha aldinip sadiq dosti mirza heyderni öltürmekchi bolghanliqi bilen, Mezemzat sultanning shu xil bohtan’gha ishinip serdar Abdurosul begni qetli qilip, Mehmud pochining qapqinigha chüshüp qalghanliqi peqet bu jehettiki ikkila misal. Kaléndar sehipiliri tarixning yene qandaq oyunlirini kütüp turushidin qet’iynezer, bizde yéterlik tepekkür qabilliqi bolishi kérek, elwette!

Xatime. Achchiq heqiqet, cheksiz muhebbet

Heqiqet tolimu achchiq nerse bolush bilen bille, u yene pütkül shérinliklerni perwish qilghuchi ulugh baghwendur.

— xiyal deptirimdin

hörmetlik oqurmen:

siz bilen bu qétimliq söhbetlirim axirlishish aldida sizge xuddi taharet bilen Rokoda olturghandek wijdaniy eqil – tepekkür tileymen. Sizge roshenki, yipek yolida qayta oylinidighan nersiler nahayiti nurghun we keskin, men oylap yételmigenlerni oylap yéting …

yipek yoli qayta échildi. U, alliqandaqtur etles – kimxablar tawlan’ghan, perwaz qilsaq qanatlirimizgha chang – tozan qonmaydighan, bizge choqum yene bir qétim dunyawi shöhret aya qilishni qarar qilghan yol emes. U, hazirqi zamanda yüz bérishke bashlap, kelgüside dawam qilidighan keskin riqabet jenggahi, ghalipni güllendürüp, meghlubni gumran qilidighan qismet dergahidur. Bu yolda sizge öz eqil_idrakingizdin bashqa héchqandaq xizir rehneme emes!

Elwette, ümidlik bolung. Bilingki, yéningizda ümidtin bashqa rustemi palwan hemrah emes. Yéngi yipek yolimu egri – toqayliqlar, natekshi ilgirileshler ichide özining tarixi hékayisini yazidu. Uning tasqashliri qattiq, uning eglekliri qoyuq. Melumki, ümid ezeldin bixaramanliq bilen chiqishalighan emes. Amérika Muhlnbrg uniwérsitétining proféssori Idgard Swain 1938- yili yüz bériwatqan dunya urushigha nezer tashlap, özining “dunya meripet tarixi” namliq kitabining xatime qismida mundaq yazghanidi: “biz yashap turghan kainat heriketchan küchke tolghan kainattur. Uningda bir nersining turghunliqi uning chüshkünlikining bésharitidur. Irghip tashlinidighan nerse, del özgirishtin toxtigha nersidur”. Bizmu yépek yolida qayta oylinish herkitini bashliwetkinimizge mana alte yil boldi. Uchaghda: “bu paranglar bir esir baldur qozghilip qaptu” dégen dostlirimizmu bügünge kelgende bu parang gha chüshti. Ular:

Sewri qilsang halwidin alma pishur.

Chektin ashsa taqiting qedring chüshür .

Dégenni chüshendi. Ular hés qildiki, biz tariximizning qimmetlik yéngi bir meripetchilik dewride turuptimiz.

Shundaq, yipek yolida qayta oylinishning temkin we qaynaq, keskin we nurane upuq siziqi köründi. Bundaq oylinishni kelgüsige rohiy hazirliqliri bolmighan yipek yolidiki hemde xelqler bashtin kechürüshi mumkin.

Bir pütün tarixi xaraktérlik qimmetni quchaqlap turghan yipek yolidiki qayta oylinish achchiq heqiqet bilen cheksiz muhebbetni, chongqur paraset bilen qattiq jasaretni qoshqan izgü hadise. Bu qétim töge qushi béshini qumgha tiqiwélipmu amanliq tapalmisa kérek. Chünki uchqur zaman éqimi qum barxanlirini uchurup töge qushini xelqi alem aldida yalingachlap qoyidu. Héliqi amérika alimi Idgard Swain yene mundaqmu dégen: “guman yoqki, zamanimiz xam xiyallar halak bolidighan zaman… tünügün maxtan'ghan nersilirimiz emdilikte mesxirige aylandi”, “bügünki kündimu qanaetlinip yürüwatqan kishiler bekmu pexes bolsunki, bolmisa, künlerning biride özining tolimu chakina hem erzimeslikini birdinla bilishke mejbur bolidu.”

Xeyr – xosh oqurmen!

Axirida men, siz bilen söhbetleshken mesililer heqqide oylimaydighan méngiler we tewrimeydighan qelemlerge échinidighanliqimni éytmaqchimen. Aman bolung dostum.

1995- yil 22- yanwar, ürümchi

Bu alimning tetqiqat hayatida yazghan eng axirqi maqalisi bolup, alim bu maqalisini tamamlap 37 kündin kéyin baqiy alemge seper qilghan. Alimning maqalisining eng axiridiki amérika alimi idgrd swainning aghzi arqiliq éytqan yürek sözi we widalishish kelimisi bizni chongqur sükütke chömdüridu. Millitimizning meniwi illetliri we ijtimaiy pisxikisidiki rezillikliri heqqide 1989-yilidin bashlap awan’gartliq bilen qelem tewritip ötkür tenqid élip barghan bu qelem sahibi özining eng axirqi bu maqaliside millitimizning meniwi zeipliklirini we tarixiy rezilliklirini ilgiri bir qeder yüze bolghan bayaniy tenqidchiliktin nezeriyiwi pellige kötürüp nahayiti chongqur we etrapliq mulahize qilghan. Alimning bu sahediki xas emgekliri bashqa sahediki munewwer méhnetlirige oxshashla apirin oqushqa layiq.

---neshrge teyyarlighuchidin.

Neshrge batur rozi teyyarlighan.

Aptor Abdushükür Muhemmetimin ependige menggü aliy éhtiram bildürimiz. (01)
(www.newruz.com) din élindi