< <

<

Dildar Eziz

Ürümchi kochilirida yéngidin qed kötürüp turghan qawaqxanilarni eslide bir xil medeniy orun, dep chüshinettim. Shunga xizmetdishim bilen sheher merkizidiki «Ünche-merwayit» namliq yasidaq qehwexanige kirduq, biz ishiktin kirgen haman yüzliri mermer tashdek yaltirap turidighan shehla közlük bir Uyghur qizi aldimizgha chiqip bizdin edeb bilen ehwal soridi - de, bizni gungga chiragh yandurulghan ikki kishilik xanige teklip qildi. Biz héliqi qiz körsetken orunda emdila olturiwéduq, u chong xana tereptiki qélin perdini chüshüriwetti. Biz olturghan orun deqiqe ichidila pinhan bir hojrigha aylandi. Buningdin xizmetdishimmu, menmu ongaysizlanduq. Del shu qaghda qoshna xanidikilerning sirliq pichirlishishliri, shirege néminingdur tegken taraq-turuqliri anglinip qaldi. Men derhal ornumdin turdum-de, perdining sirtigha chiqip,téxi yiraqlap ketmigen qizdin soridim:

Singlim, bu néme qiliq? néme üchün perdini chüshürüp bizni bu yerge solap qoyisiz?
Héliqi qiz méning sözümdin heyran qalghan bolsa kérak, közlirini yoghan achqan halda:
-Sizlerning qehwexanimizge tunji qétim kélishinglerghu deymen, kechürüngler, qehwexanimizning shundaq qaidisi bar,- dédi.

Bu qaide hemme qehwexanilerde barmu? - soridim men ejeplinip.
-Bashqa qehwexanilerning qandaqliqini bilmeymen, qehwexanimiz xojayin chiqarghan qaide boyiche ish qilidu,-- dédi we edeb bilen külümsirep qoyup, haraq-sharab ishkapining yénigha kétip qaldi.Men bu jaydin derhal chiqip ketkenmu bolattim. Biraq, undaq qilmidim. Perdini ikki terepke qayrip qoydum-de, qizning arqisidin qarighinimche oylinip qaldim. Towa, u xéli terbiye körgen, qaide-yosunluq qizdek körünidu, özimu xélila chirayliq iken, uninggha ishlash üchün buningdin tüzükrek jay tépilmighanmidu? U bu yerge qandaq kélip qalghandu? Men xizmetdishimni yolgha séliwetkendin kéyin, u qizgha anche-munche nerse-kirek ekeldürüp uni manga hemrah bolushqa teklip qildim. U udulumgha kélip olturghanda, men chongqur menilik qilip uningdin soridim we uning közige tikildim:

-- Singlim, siz Uyghurmu?!

U manga heyran bolghan, téngirqighan halda bir haza qarap qaldi. Andin kéyin chirayidiki barliq ipadilerning ornini istihza külkisi igilidi.

-- Siz Uyghurmu dédingizma? qoyung bundaq bimene tétiqsiz sualni! Men héchnéme emes. Kimki méning bir künlük turmushumni kapaletke ige qilsa, men shuning taipisidin…

Man chöchüp kettim.

Bu insan rohiy-halitining bashqilar asan bayqiyalmaydighan dehshetlik,mislisiz derijide gumran bolushi. Bu hayatta héch qandaq chiqish yoli tapalmighan ajizening ilajisizliq keypiyati idi. Derweqe, men uninggha héchqandaq yardem bérelmeymen. Éhtimal, uning yürek sözini köngül qoyup anglash méning bash tartip bolmas burchumdur…



Ikkimiz udulmu - udul qariship olturduq. Uning qapqara, qoyuq chachliri yelkiside buluttek yéyilip turatti. Népiz lewliride yéqimliq tebessum jilwilinetti. Shundaq bolushigha qarimay, men uning közlirige bir xil mung - hesretning chongqur yoshurun’ghanliqini bayqiwaldim. Birdemlik söhbettin kéyin men del mushu perizimni otturigha qoydum. U öz ismini mexpiy tutush sherti bilen kechürmishlirini manga sözlep bérishke qoshuldi.

Shuni eskertip ötüshüm kérekki, bu edebiy axbaratimdiki qiz-ayallarning hemmisining ismi özgertip élin’ghan.

-- Men böshükümdila yaxshi asralmighan qizmen, -- dédi u goya kimningdur hékayisini sözlewatqandek perwasiz qiyapette, uzun barmaqliri arisigha qisturulghan tamakisini shorap turup,-- ata-anamning xet sawadi yoq idi. Ular bu dunyagha xuddi insan köpeytish üchün kelgendekla idi. Dadam anche awat bolmighan bir bazarda ashpezlik qilatti. Anammu bezi chaghlarda dadamgha yardemlishetti. Ata- anam biz alte balining oqushi we kalgüsi istiqbali toghrisida zadila oylap baqmaytti.

Men aliy mektepke imtihan bérip uqturush kütiwatqan künlerde öyimizge Turghun akam keldi. (U "akam" dégen sözni kinaye arilash teleppuzda eyitti). U shopur idi. Dadam yoq chaghlarda anamni pat- pat yoqlap kéletti. Bundaq chaghlarda u hemmimizning qoligha pul tutquzup qoyatti. Shuning bilen biz xuddi héyt künliridikidek xosh bolattuq-de, magizin’gha yügüreyttuq. Biraq, bu nöwat u bizge pul bermidi, anam bilenmu anche kari bolmidi.U méning imtihanni qandaq bergenlikimni soridi. U ailimizge kelgen méhmanlar ichidiki méning oqushumgha köngül bölgen tunji kishi idi. Men aghzi-aghzimgha tegmey uning sualigha jawab berdim. Shuningdin kéyin u méni mashina bilen sheher sirtigha chiqip aylinip kélishke teklip qildi.Men néme dep jawab bérishimni bilmey anamgha qaridim. Anam:

-- Barghin qizim, uqturush kélishni kütüp buruxtum bolup ketting. Ich pushuqungni chiqirip kélersen,-- dédi.

Shundaq qilip biz mashinigha olturup sheher sirtigha chiqtuq. Biz nahiye baziridin bekmu yiraqlap ketken bolsaq kérek, derexlermu aziyishqa bashlidi. Turghun akam axirida mashinisini bir döwe qumluqning arqisigha ekirip toxtatti. Andin mashininng xurum yölanchüki bilen orunduqini élip, bir tüp jigde derixining tüwige saldi.

-- Merhemet, chirayliq qiz,-- dédi Turghun akam héliqi orunduqni körsitip turup, -- emdi bu yerde olturup aram alimiz.

Men héch charchimighan idim. Biraq, uning könglini izdap olturdum. U mashinining ichidin yoghan qara xurum somkini élip, uning ichidin pishurulghan toxu göshi, piwa, kempüt, nanlarni chiqardi. Andin toxuning bir pachiqini méning qolumgha tutquzup qoyghandin kéyin, méni aghzi-aghzigha tegmey maxtap ketti. gösh yep, piwini botulkisi bilen ichkili turdi.

-- Men bilidighan qizlarning ichide chiraydimu, eqildimu séning aldinggha ötüdighini yoq. Xuda sanga hemmini ayimay bergen. Xuda sanga bularni némishqa bergen, bilemsen? mendek yigitni xosh qilsun, dep bergen. Qiz bala dégenningghu oqughini yaxshi, biraq hélimu oninchi sinipqiche oqupsen, shumu yétip ashidu. Oquwérip hakim bolamting -ya? bilip qoy, sendek qizning hakim bolghinidin köre, manga xotun bolghining tüzük...

Men Turghun akamning yalingach sözliridin uyilip, aliqinimda yüzümni étiwaldim. Shu tapta uning könglümdiki köyümchan akiliq obrazi birdinla yoqap, uning ornigha köz aldimda qopal, edebsiz bir shopurning obrazi gewdilendi.Men uyalghinimdin ornumdin des turup bu yerdin néri ketmekchi bolup yügürdim. Biraq, u méni qoghlap tutuwaldi. Démisimu men bu chöl jeziride qéchip negimu baralayttim?! Men boghuzlinish aldida turghan chöjidek tipirlighinimche uning qoligha chüshtim.

-- Hey qiz bala, -- dédi u méning bélimdin quchaqlighiniche, -- qechip negimu baralaytting? Chirayliq bolghandikin’ghu az-tola mushundaq nazlinip qoysang yarishidu, biraq, bek chékidin ashuruwetting-jumu!

Men iza we nomus küchidin bek küchep yügürgenlikimdin put-qolumda peqetla maghdurum qalmighan idi. Shunga özümni tashlap yerde olturuwaldim. Bu chaghda Turghun akam bélimdin qolini boshatti-de, üstümge xuddi ach qalghan böridek tashlandi.

-- Ana! anamgha deymen!...-- men warqiridim, uning tüklük ingeklirining yüzümge sürkilishidin aran nepes alghan halda.

-- Ananggha démeyla qoy, anang séni alla qachan méning ixtiyarimgha bériwetken.

Men yuqiriqi geplerdin deslepte ghezeplendim, sel oyliniwalghandin kéyin Turghunning sözlirining tégige yettim-de,shu chaghda wujudumni titrek bésip, néme qilarimni bilmey qaldim. Men ashu qum döwiliri arisida küp-kündüzdila anidin tughma haletke keltürüldüm....

Ippet-nomusum ayagh - asti qilindi. Arzu ümidlirim weyran boldi. Bu dunyada yashashning men üchün héchqandaq ehmiyiti yoqtek bilinip, axiri ölüwélish qararigha keldim. Biraq, tosattin kelgen aliy mektep chaqiriqnamisi ümid uchqunlirimni qaytidin yalqunjatti. Shuning bilen men xorluq we nomus ichide bolsimu yashash qararigha keldim. Men aliy mektepke méngishning tayyarliqini qiliwatqan künlerde ata-anam Turghunlarning ailisidin keltürülgen maqullishish chéyini qobul qilishti. Shu küni anam ochuqla, “Yüzüng échilip qaldi,emdi bashqa birining aldigha bérishing mumkin emes. Uning üstige ailimizning ixtisadiy ehwalidinmu xewiring bar, biz séning oqushung üchün sanga iqtisadiy jehettin yardem béridighan ademge muhtaj” dédi.

Men mektepke kelgen deslepki aylarda ata- anam manga rasttinla héchnerse ewetmidi. men peqet Turghunning heptide bérip turidighan besh-alte koyigha qarashliq bolup qaldim. Uning bediliga Turghun méni kéchliri mashinisigha olturghuzup sheherning adem shalang kochilirigha élip baratti-de, shehwaniy nepsini xalighanche qanduruwalghandin kéyin mektep aldigha ekélip tashlap qoyatti. Men xorluqni ichimge yutup, yataqqa héch ish bolmighandek kirettim. Bu ish tekrarliniwergendin kéyin, ikki nöwet doxturxanige bérip bala aldurdum. Kéyin men uning bilen birge sirtqa chiqishni ret qiliwédim, u bala aldurghiningni mektepke deymen, dep méni qorqutti. Men oqushumni axirghiqe dawamlashturup, kelgüside öz ghayemdikidek bir oqutquchi bolup yashashni arzu qilattim. Shunga azab we xorluqlargha chidap, uning haywanlarche hewisini qandurushqa mejbur boldum...


Eslide ayagh–asti qilin’ghini üchün Méhrigül qanun orunlirigha, mektep dairilirige erz qilishi, özining qanunluq hoquqining qoghdilishini telep qilishi kérek idi. Biraq, bizde qanun ijra qilinip heq-naheq aydinglashqiche en’ene bolup qalghan féodalliq köz qarash we pitne – pasatning chidighusiz chang-tozanliri kishini tunjuqturup, naheqchilikning tehimu chongqur we qarangghu hanglirigha irghitip tashlishi turghanla gep, “kötürelmiseng sanggilitiwal” dégen mana shu!

Kéyin bara- bara u izdep kelgen changda men “mijezim yoq”, dep yataqtin chiqqili unimay yétiwalidighan boldum. Démisimu ténim barghanséri ajizlap, dersxanida bir nechche qétim hoshumdin ketken idim. Biraq Turghun méning bu ehwalimni qilchimu étibargha almidi. Bir küni kéchide u qizlar yatiqigha basturup kirip, özini yataqdash qizlargha : “men uning akisi bolimen” dep tonushturdi we qizlargha méning yoldin chiqip ketkenlikimni, shuning üchün méni edeblep qoyidighanliqini éytip, qizlarning aldidila méni mushtlap-tepkiniche aldigha sélip élip mangdi. Kéyin adem yoq jaygha apirip “chaqirghan haman chiqmiding” dep mini rasa urup qeylidi. Urup bolup yene mashinisigha solap apirip haywanlarche shehwaniy hewisini qandurdi. Kéyinki chaghlarda boyumda qalsa, doxturxanigha bérip bolghiche uning urup cheyleshliri bilen boyumdin ajrap, doxturxanige aran ülgüridighan boldum. Doxturxanida birer kün jiddi qutuldurulghandin kéyin mektepke bérip “aghrip qaldim” dep yatiqimda yétiwalattim. Kéyin hemme ish özlükidin ashkarilandi. Nechche on saetlep ders tashlighinim we doxturxanidiki pilanliq tughut bölümige nechche nöwet kirip-chiqqinim üchün, mekteptin buyruq bilen chékindürüldüm.

Ichki xewer: yéqinda Ürümchidiki melum aliy mektepte waqitsiz ana bolushtin saqlinish üchün peqet bir doxturxanining pilanliq tughut bölümige kirip chiqqanlarning sani bir mawsümdila 40 tin ashqan. Mektep dairiliri bu qizlarni mekteptin chékindürüshni qarar qilghan.

-- Pütün arzu – armanlirim berbat boldi,-- dep sözini dawamlashturdi u,-- qelbimdiki axirqi ümid uchqunlirimu öchüp tügidi. Hayattinmu bizar boldum. Emeliyette méni hayatqa intildürgidek héch nerse qalmighan idi. Shunga ölüwélish qararigha kélip, bir küni gherbiy chong köwrüktin özümni köwrük astidiki mashina yoligha tashliwalmaqchi boldum. Lékin bu ishmu emelghe ashmidi. Köwrük salasunige yamiship chiqip béshimni peske éngishtüriwédim, kimdur biri bir qolumdin kap qilip tutuwaldi. U kishi mushu qehwexanining xojayini iken.-- sözlewétip shu yerge kelghende u achiqqina külüp qoydi. Arqidinla köz yashlirini sürtüp turup sözini dawamlashturdi.-- ölümdin’ghu qutuldum, biraq, pajiedin qutulghinim yoq. Pütün erkinlikim xojayinning ilkige ötüp ketti. Hetta ölüwélish erkinlikimmu öz ilkimde emes. Mana shuningdin béri mushu qehwexanida kütküchi bolup ishlewatimen. Körüp turupsiz, xojayinimiz inchikilik bilen layihelep chiqqan bu qehwexana özining her qandaq ishni qilghili bolidighan alahidiliki bilen bashqa qehwexanilardin perqlinidu.Köprek méhmanni özimizge jelp qilish we jiqraq pul tépish üchün men herqandaq ishqa öz ixtiyarliqim bilen tayyar turimen. Hetta bezide yalghuz kirgenlerge kéche-kündüzlep hemrah bolimen,haraqkeshlerge ülpet bolimen, dertmenlerning yénida olturup derdini anglaymen. Elwette bularning hemmisi üchün ular xojayin’gha heq töleydu. U shu sözlerni qiliwétip miyighida achchiq külüp qoydi-de, sözini dawamlashturdi.-- hazir méning wujudumda méni ete we kelgüsige ündeydighan ghayiwi küch mewjut emes. Men peqet bügün üchünla yashaymen. Ete bilen karim yoq. Chünki özümning etigiche hayat yashiyalishimgha közüm yetmeydu. Hede, qarisam shu tapta közliringizdin méni eyiblesh alametliri chiqip turidu. Undaq qarisingiz manga uwal bolidu. Bilip turupsiz, menmu ghayilik yashash üchün tirishtim, tirmashtim, biraq men qiz bala ikenmen, ajiz ikenmen, eng muhimi men aniliq xislitini yoqatqan bir anidin tughulup qaptimen. Manga yar-yölak bolidighan adimimmu yoq iken. Shunga axiri mushu kün’ghe qaldim. Belkim buningdin kéyinki ehwalim buningdinmu better bolushi mumkin. Ishqilip men üchün hayatliqmu, mamatliqmu hemmisi oxshash.

Biz lérik muzikilar yangrawatqan qehwexanining gungga xanisi ichide olturup paranglishiwatattuq, men qizning chirayigha tikildim. U qolidiki tamakisini qattiq shoridi. Uning köp-kök boyiwalghan qapiqi astidiki uzun kirpikliride yash tamchilirining titrep turghanliqini kördüm. Shu tapta uning tamaka tutqan qollirimu titrewatatti. Men uning yürikiningmu yash töküwatqanliqini, titrewatqanliqini sezgendek boldum.

Bu néma qismet? Mehrigül -- méhrilik, omaqqina kelgen ashu Uyghur qizi bu dunyagha shallaq erlerge ermek bolush üchünla yaralghanmu? Uning shirin arzu – armanliri, ghayisi néma üchün shunche asan berbat bolidu? U bilim öginip, öz arzusi boyiche bir oqutquchi bolushqa, yaxshi bir ailining xojayini, eqiydini, hörmatni chüshinidighan bir yigitning xanimi bolushqa pütünlay layiq idighu?! Néme üchün u shundaq qilalmidi?